Πώς μπορείς να φέρεις τα παιδιά πιο κοντά στις επιστήμες; Μπορούν τα κόμικς να αποτελέσουν ένα αποτελεσματικό μέσο για την εξοικείωση μικρών και μεγάλων με τον επιστημονικό τρόπο σκέψης;
Ο κόσμος της βιολογίας είναι παρόμοιος με τον κόσμο των κόμικ, ένας κόσμος όπου όλα μπορούν να συμβούν. Αυτό ακριβώς πιστεύει η μεταδιδακτορική ερευνήτρια Dr Ιωάννα Λεοντίου και μας προσκαλεί να διαβάσουμε καρέ καρέ την “Επίθεση των Τιτάνων” για να προσεγγίσουμε τα επιστημονικά εργαστήρια και να κατανοήσουμε (έστω και λίγο) τη θαυμαστή ζωή των κυττάρων.
Ιωάννα, βάλε μας στον κόσμο σου, εκεί όπου τα κόμικς συναντούν τη Βιολογία και ένα κορίτσι που αγαπούσε τον Λούκι Λουκ και την Wonder Woman αγαπά τώρα ένα παθογόνο μύκητα.
Στον κόσμο των κόμικ είχα μπει από μικρή. Αγαπούσα το Λούκι Λουκ, την Wonder Woman- περίμενα κάθε εβδομάδα να πάω στο περίπτερο να αγοράσω το καινούριο τεύχος. Αγαπούσα και τον Ντόναλντ Ντακ και τη Λιμνούπολη, έναν κόσμο όπου όλα μπορούν να συμβούν. Και όταν στα 18 μου πέρασα στο Αριστοτέλειο και γνώρισα τη Βιολογία σκέφτηκα ότι αυτοί οι δύο κόσμοι μοιάζουν. Και στον κόσμο της Βιολογίας όλα είναι πιθανά, ένας κόσμος φανταστικός στον οποίο μπορείς να ψάξεις, μπορείς να βρεις, να ανακαλύψεις, ένας κόσμος στον οποίο μιλούν τα κύτταρα.
Μετά τις σπουδές μου στη Μοριακή και Κυτταρική Βιολογία στο Πανεπιστήμιο Pierre and Marie Curie στο Παρίσι βρίσκομαι στο Ινστιτούτο Κυτταρικής Βιολογίας στο Εδιμβούργο όπου … δεν θέλω να σας τρομάξω, αλλά εργάζομαι με έναν παθογόνο μύκητα. Ερευνώ πώς διαιρείται, πώς πολλαπλασιάζεται και θέλω να ελέγξω την εξάπλωσή του στον κόσμο. Ονομάζεται Cryptoococcus neoformas.
Γιατί η έρευνά σου είναι σημαντική για εμάς και σε ποιο κόμικ επιστημονικής φαντασίας θα μπορούσαν να πρωταγωνιστούν, ο Cryptococus, τα κύτταρα Τιτάνες και η SynCheck;
Το Cryptococcus neoformans είναι ένα ευκαιριακό παθογόνο που προκαλεί απειλητική για τη ζωή πνευμονία και μηνιγγίτιδα και είναι η πέμπτη κύρια αιτία θανάτου σε ανοσοκατεσταλμένους ασθενείς. Μετά τη μόλυνση, τα κύτταρα του κρυπτόκοκκου έχουν την ικανότητα να μεγαλώνουν σε μέγεθος, σχηματίζοντας πολύ μεγάλα κύτταρα, που ονομάζονται «Τιτάνες». Τα κύτταρα Τιτάνες, εκτός του ότι είναι πολύ μεγαλύτερα σε μέγεθος σε σύγκριση με τα φυσιολογικά κύτταρα, περιέχουν περισσότερο DNA από αυτά και κατά συνέπεια περισσότερα αντίγραφα ορισμένων χρωμοσωμάτων. Μελετώντας τον διαχωρισμό των χρωμοσωμάτων σε αυτόν τον οργανισμό, στοχεύουμε να κατανοήσουμε πώς τα κύτταρα Τιτάνες αποκτούν περισσότερα χρωμοσώματα και ποια μονοπάτια εμπλέκονται σε αυτή τη διαδικασία, σε μια προσπάθεια να βρούμε μελλοντικές φαρμακευτικές θεραπείες.
Λοιπόν, η SynCheck είναι η μέθοδος που έχουμε αναπτύξει στο εργαστήριο, με την οποία μπορούμε να ελέγχουμε πώς διαιρούνται τα κύτταρα. Βλέπεις πώς συνδέονται ο πραγματικός και ο φανταστικός κόσμος, όπου για παράδειγμα ένας ισχυρός κακός επιδιώκει να κυριαρχήσει σε όλο τον κόσμο. Κι εμείς οι επιστήμονες μέσω της SynCheck προσπαθούμε να ελέγξουμε πώς αυτός ο κακός θα επηρεάσει τον κόσμο, και στην ουσία θα προσπαθήσουμε να τον νικήσουμε. Αυτό θέλουμε να κάνουμε.
Αυτός ο κακός θα μπορούσε να είναι και o BigC; Ο καρκίνος;
Ο έλεγχος των κυττάρων είναι περίπλοκη διαδικασία, αυτή είναι η πραγματικότητα για ολόκληρη την επιστημονική κοινότητα, Οπότε θα ήταν πολύ απλοποιημένο να πούμε ότι ένα απλό εργαλείο από μόνο του θα θεραπεύσει τον καρκίνο.
Θα σας εξηγήσω εν συντομία την έρευνά μου. Εστιάζω στη μίτωση που είναι συγκεκριμένο στάδιο κυτταρικής διαίρεσης, και ένα από τα πιο σημαντικά καθώς κατά τη μίτωση τα χρωμοσώματα διαχωρίζονται. Είναι πολύ σημαντικό τα χρωμοσώματα να διαχωριστούν σωστά προκειμένου να παραχθούν κύτταρα με σωστό αριθμό χρωμοσωμάτων. Η κακή διάσπαση των χρωμοσωμάτων θα μπορούσε να έχει δραματικές συνέπειες για τους οργανισμούς καθώς θα μπορούσε να οδηγήσει σε αποβολές, γενετικές ανωμαλίες υπογονιμότητας και είναι επίσης χαρακτηριστικό του καρκίνου.
Πιο συγκεκριμένα, η έρευνά μου επικεντρώνεται σε ένα συγκεκριμένο σηματοδοτικό μονοπάτι που ονομάζεται σημείο ελέγχου συναρμολόγησης μιτωτικής ατράκτου. Το σημείο ελέγχου της ατράκτου είναι ένα σύστημα επιτήρησης που διασφαλίζει το σωστό διαχωρισμό των χρωμοσωμάτων. Μού αρέσει να παραλληλίζω αυτό το μονοπάτι με ένα σύστημα διακόπτη τύπου on-off. Όταν συμβαίνουν λάθη κατά τη μίτωση, η οδός είναι ΟΝ και αποτρέπει τον διαχωρισμό των χρωμοσωμάτων μέχρι να διορθωθούν όλα τα «λάθη». Όταν το λάθος διορθωθεί, η οδός είναι «ικανοποιημένη», «ευτυχισμένη» και επιτρέπει τον διαχωρισμό των χρωμοσωμάτων και την σωστή κυτταρική διαίρεση. Αυτό το μονοπάτι έχει μελετηθεί σε διαφορετικούς οργανισμούς από διάφορες ομάδες σε όλο τον κόσμο, καθώς τα στοιχεία του θα μπορούσαν να είναι πιθανοί υποψήφιοι για φαρμακευτικές θεραπείες κατά του καρκίνου.
Ας πάμε πίσω στο παρελθόν, στη στιγμή που ένιωσες ότι αγαπάς τη Βιολογία και ας πάμε και στο μέλλον – βλέπεις το δικό σου στον ακαδημαϊκό χώρο ή στην ιατρική βιομηχανία;
Είδα την αγάπη μου για τη Βιολογία μέσα από ένα … μικροσκόπιο όταν ήμουν 14 ετών. Ήμουν τυχερή γιατί είχαμε έναν χαρισματικό καθηγητή στο σχολείο, συνεργαζόταν με το πανεπιστήμιο και επισκεφτήκαμε εργαστήριο. Όταν «είδα» πόσα πράγματα δεν μπορούμε να δούμε με γυμνό μάτι, πόσα πράγματα υπάρχουν εκεί έξω ένιωσα αυτό το θαυμασμό για την έρευνα και είπα στον εαυτό του «αυτό θα ήθελα να κάνω ως επάγγελμα». Η αλήθεια είναι ότι ήμουν καλή και στα μαθήματα της κατεύθυνσης αυτής και αποφάσισα να κυνηγήσω αυτό το όνειρο – δηλαδή να μάθω παραπάνω και περισσότερα και να δω αυτά που δεν βλέπουμε με γυμνό μάτι.
Αγαπώ πάρα πολύ τη δουλειά μου στον ακαδημαϊκό χώρο, μου αρέσει η έρευνα, μου αρέσει να μιλάω σε φοιτητές και στο ευρύ κοινό, στους ανθρώπους που μπορεί να μην γνωρίζουν τόσα πολλά για την επιστήμη, αλλά θέλουν να ακούσουν και να μάθουν. Πιστεύω σ’ αυτή τη διασύνδεση, και πιστεύω και στην Επικοινωνία της Επιστήμης. Παρ’ όλα αυτά επιθυμώ να κινηθώ στη βιομηχανία, γιατί θεωρώ ότι αυτή τη στιγμή και ειδικά μετά τον κόβιντ εξελίσσεται με εξαιρετικά ταχείς ρυθμούς και να κάνω πράγματα που έχουν ποιο άμεση επίδραση στην διασφάλιση της ζωής των ανθρώπων.
Όταν μοιράστηκες μαζί μας την ιστορία σου με το μικροσκόπιο σκεφτόμουν ένα βιβλίο με τίτλο «Μαρί Κιουρί- κάνοντας μαθήματα στα παιδιά των φίλων μου» που μιλά ακριβώς γι’ αυτό: πώς η Κιουρί έφερε ορισμένα παιδιά μέσα στα εργαστήρια, τους έδειξε την καθημερινότητα των επιστημόνων, τους έδειξε πόσο κοντά είναι η επιστήμη με τη ζωή μας, και άνοιξε έτσι το μυαλό τους προς πολλές-πολλές κατευθύνσεις…
Αυτό είναι ένα μεγάλο στοίχημα για όλους μας. Για τους δασκάλους, τους γονείς, τους επιστήμονες τους ίδιους, για το πώς θα φέρουμε τα παιδιά στις επιστήμες. Γιατί η επικρατούσα άποψη είναι ότι οι επιστήμονες είναι κάποιοι απρόσιτοι άνθρωποι μέσα σε αποστειρωμένους χώρους. Αυτή η πεποίθηση πάει πίσω αρκετά χρόνια, και επικρατεί σε μεγάλο βαθμό ακόμη. Κι εγώ ως παιδί πίστευα ότι οι επιστήμονες ήταν απόμακροι, ότι δεν μπορούσες να τους προσεγγίσεις, δεν μπορείς να μπεις στο εργαστήριο-κουβούκλιο. Και τώρα πιστεύω ότι η επαφή των παιδιών με τους επιστήμονες και τον κόσμο της επιστήμης μόνο κέρδος θα έχει για όλους μας. Για τα ίδια τα παιδιά, αλλά και για την επιστήμη, που θα κερδίσει καινούριους συμμάχους.
Στην επικοινωνία της Επιστήμης έχετε εργαλεία για να καταρρίπτονται τα στερεότυπα; Γιατί ξέρεις ότι διεξάγεται χρόνια τώρα μια παγκόσμια έρευνα με τίτλο «Ζωγράφισε έναν επιστήμονα», και όλα τα αγόρια που συμμετέχουν ζωγραφίζουν αποκλειστικά άνδρες επιστήμες, και το ίδιο και τα περισσότερο κορίτσια. Ελάχιστες είναι οι ζωγραφιές στις οποίες οι επιστήμονες είναι γυναίκες; Πώς μπορεί να αλλάξει αυτό το αποτύπωμα;
Η αλήθεια είναι ότι έχουν γίνει βήματα και είμαστε σε καλύτερο σημείο σε σχέση με το παρελθόν, σε σχέση με το φύλο των επιστημών. Όμως αλήθεια είναι ότι είναι πολύ δύσκολο να αλλάξει, να ανατραπεί εντελώς αυτό το αποτύπωμα στα παιδιά γιατί υπάρχουν ακόμη γονείς με το συγκεκριμένο αποτύπωμα, το οποίο και αναπαράγουν στα παιδιά τους. Αναπαράγουν το συγκεκριμένο μοτίβο από τη στιγμή που γεννιούνται τα μωρά και έτσι τα αγόρια έχουν πάντα μπλε, και τα κορίτσια πάντα ροζ, και τα αγόρια έχουν αεροπλανάκια και τα κορίτσια κούκλες.
Εγώ ήμουν τυχερή, δεν μεγάλωσα και δεν έζησα με αυτό το μοτίβο στο σπίτι μου. Οι γονείς μου ήταν πάντα πολύ υποστηρικτικοί. Πάντοτε μου έλεγαν ότι μπορώ να κάνω ότι θέλω, και ότι εγώ θα επέλεγα τις σπουδές και το επάγγελμα το οποίο θα ήθελα να ακολουθήσω. Το συνάντησα όμως αυτό το μοτίβο αργότερα στις σπουδές μου, στους ακαδημαϊκούς χώρους, όπου τελικά οι περισσότεροι καθηγητές είναι άνδρες. Και μία φορά ένιωσα ότι ένας συμφοιτητής προτιμήθηκε σε ένα πρόγραμμα λόγω του φύλου του και όχι λόγω μεγαλύτερης επιστημονικής επάρκειας. Πρέπει να ομολογήσω ότι ήταν η πρώτη στιγμή που ένιωσα πολύ αμήχανα, επειδή ένιωσα πως κάποιος πίστευε ότι δεν θα τα καταφέρω τόσο καλά επειδή είμαι γυναίκα. Και από τότε αποφάσισα να μην δίνω το περιθώριο του φύλου- αλλά μόνο της επιστημονικής επάρκειας. Γιατί εν τέλει το μυαλό σου είναι αυτό που καλείσαι να χρησιμοποιήσεις.
Αυτή η εμπειρία με έμαθε πολλά, με έμαθε να αντιμετωπίζω τα στερεότυπα στην κοινωνία. Και τα συναντάμε τα στερεότυπα στην καθημερινότητα, η οποία είναι δύσκολη για τις γυναίκες και για τις γυναίκες επιστήμονές και στην Ελλάδα και σε άλλες χώρες του κόσμου, στις οποίες δεν είναι απολύτως λυμένα θέματα καθημερινά και αυτονόητα- πώς να παραμείνουν γυναίκες στο εργαστήριο και την έρευνα, να παραμείνουν στο χώρο, όταν «καλούνται» να επιλέξουν μεταξύ των παιδιών τους και της εργασίας τους; Είναι και ψυχοφθόρο και πεζό, είναι ακόμη όμως πραγματικότητα.
Το κίνημα Women in Science εργάζεται για τις αλλαγές και τις φέρνει σιγά σιγά. Προσδοκώ και καλώ τους γονείς να μιλούν στα παιδιά τους για τις διαφορετικές κατευθύνσεις των επιστημών, που μπορείς να τις ακολουθήσεις είτε είσαι άνδρας είτε γυναίκα. Προσδοκώ στα σχολεία να έχουμε ένα μάθημα που θα μιλά για τη συμβολή των γυναικών στις επιστήμες, γιατί υπάρχουν αρκετές, που δεν τις γνωρίζουμε και αρκετές ακόμη για τις οποίες έχουμε πολλά να μάθουμε. Θέλω επίσης να σου μιλήσω για τη δύναμη των λέξεων και τον τρόπο που επιδρούν στους ανθρώπους και στις παγιωμένες απόψεις. Για παράδειγμα, σε μία σχολική τάξη δεν χρειάζεται να πούμε στα παιδιά «θα κάνετε ένα τεστ στα μαθηματικά». Γιατί ο όρος «μαθηματικά» μπορεί να φέρει στο μυαλό ορισμένων κοριτσιών αρνητικά συναισθήματα επειδή έχουν μεγαλώσει ακούγοντας ότι τα κορίτσια δεν είναι καλά στα μαθηματικά. Αν όμως ο δάσκαλος πει «θα δοκιμάσουμε να επιλύσουμε ένα πρόβλημα» μπορεί η αντίδραση να είναι διαφορετική γιατί αυτές οι λέξεις μπορεί να μην «τρομάζουν» τα κορίτσια, μπορεί να μην ενεργοποιούν τα κοινωνικά στερεότυπα.
Με αυτή την πυξίδα δημιουργήσατε και το κόμικ σας με τίτλο «Η επίθεση των Τιτάνων»;
Ακριβώς με την πυξίδα αυτή, γιατί μπορεί να είναι σημαντικές οι νέες ανακαλύψεις για τους επιστήμονες, αλλά εξίσου σημαντικό είναι να γνωρίζει το κοινό πώς προχωρά η επιστημονική έρευνα. Τι σημαίνει για όλους μας στην καθημερινή ζωή, και ακόμη ότι όλοι μας μπορούμε να συμβάλουμε στην εξέλιξή της με ερωτήσεις και λύσεις σε θέματα που μας αφορούν. Αν κάτι δίδαξε τους επιστήμονες η πανδημία, είναι ότι χρειάζεται να βγουν από τα εργαστήρια, να απευθυνθούν στους ανθρώπους με απλή και κατανοητή γλώσσα, να δώσουν επαρκείς απαντήσεις και να χτυπήσουν τις ψευδείς ειδήσεις. Να εξηγούν ώστε όλοι οι άνθρωποι να καταλαβαίνουν και να αποτελούν πηγές εμπιστοσύνης και όχι αμφιβολίας.
Στο Wellcome Trust Center of Cell Biology όπου και εργάζομαι, έχουμε σχηματίσει ομάδα που ειδικεύεται στην επικοινωνία της έρευνας μέσω δράσεων, καινοτόμων, διαδραστικών και ψυχαγωγικών. Και φυσικά προέκυψαν τα κόμικ, γιατί σκεφτήκαμε ότι μπορούν να είναι, εκτός από δική μου αγάπη, ένα αποτελεσματικό μέσο για την εξοικείωση μικρών και μεγάλων με τον επιστημονικό τρόπο σκέψης και την επιστημονική μεθοδολογία και να τραβήξουν το ενδιαφέρον. Κατά τη διάρκεια της πανδημίας μαζί με την Dr.Sarah-Jane Judge γράψαμε μια ιστορία βασισμένη στην έρευνά μου, η οποία μετατράπηκε σε κόμικ από τον κομίστα Neil Bratchpiece. Και ναι, διάφορα και κύτταρα είναι ζωγραφισμένα ως καρτούν. Και ναι συνάδελφοι επιστήμονες έγιναν καρτούν και εγώ έγινα χαρακτήρας κόμικ.
Ήδη «Η Επίθεση των Τιτάνων» χρησιμοποιείται σε σχολεία στο Εδιμβούργο, ενώ σχεδιάζονται και άλλες ερευνητικές ιστορίες με στόχο να είναι σύντομα διαθέσιμες και σε έντυπη μορφή και online και σε διάφορες γλώσσες- ανάμεσά τους και τα ελληνικά για να έρθουν και στα ελληνικά σχολεία. Να σου πω επίσης ότι «Η Επίθεση των Τιτάνων» κυκλοφόρησε σε ασπρόμαυρη μορφή ώστε τα παιδιά να το χρωματίσουν όπως ήθελαν. Έτσι κάθε παιδί μπορεί να ζωγραφίσει τη δική του εκδοχή και το κάθε κύτταρο να έχει άλλο χρώμα, γιατί τα παιδιά φαντάζονται πολύ διαφορετικά τα πράγματα. Κι αυτό μπορεί να δημιουργήσει στα παιδιά ένα αίσθημα συμπερίληψης, γιατί όσο διαφορετικό χρωματικά και να είναι το κόμικ τους, θα είναι μέρος της ίδιας επιστήμης.
Η μελέτη των κυττάρων σε έκανε κόμικ, σε κάνει και πιο ταπεινή ή όχι λόγω των δυνατοτήτων που αισθάνεσαι ότι μπορείς να διεκδικήσεις;
Μπροστά το κύτταρο είμαστε πολύ ταπεινοί. Αυτό πρέπει να το καταλάβουμε. Η επιστήμη και η ζωή σε οδηγούν αυτές, δεν τις πας εσύ. Αυτά τα μικρούλικα πραγματάκια, τόσο μικρά που δεν μπορείς να τα δεις, είναι τόσο έξυπνα, που κανένα ανθρώπινο μυαλό δεν μπορεί να τα φτάσει. Μπορεί όμως να τα μελετήσει.
Who is who
Η Ιωάννα Λεοντίου έχει εργαστεί επί σειρά ετών ως Μεταδιδακτορική Ερευνήτρια στο Ινστιτούτο Κυτταρικής Βιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου. Εστιάζοντας στον διαχωρισμό των χρωμοσωμάτων και με τη χρήση τεχνικών συνθετικής βιολογίας ανέπτυξε ένα εργαλείο που ονομάζεται Syncheck και ελέγχει την κυτταρική διαίρεση. Η Ιωάννα, που ειδικεύεται και στην Επικοινωνία της Επιστήμης, πιστεύει ότι ο κόσμος της Βιολογίας είναι παρόμοιος με τον κόσμο των κόμικ- εκεί όπου όλα μπορούν να συμβούν. Και αυτή την μεταφορά χρησιμοποιεί όταν μιλά σε παιδιά, αλλά και στο ευρύ κοινό για τη θαυμαστή ζωή των κυττάρων.
