Στις αρχές της προηγούμενης δεκαετίας ήταν κοινά αποδεκτό ότι η Apple και ο ιδρυτής της, Steve Jobs ήταν (για το κοινό) κάτι παραπάνω από μια εταιρία τεχνολογίας και τον επικεφαλής της: μια θρησκεία και ο αρχιερέας της. Ακόμα και σήμερα, μια απλή αναζήτηση στο Internet μας δίνει μια ιδέα.

Το παράδειγμα της Apple στον τομέα της τεχνολογίας δεν είναι το μόνο. Ανάλογη αντιμετώπιση τυγχάνει η Tesla και ο Elon Musk και ίσως λιγότερο η Google και οι ιδρυτές της, αλλά και άλλες εταιρίες. Απευθυνθήκαμε λοιπόν στο Μιχάλη Κατσιμίτση για να μας ερμηνεύσει αυτό το φαινόμενο. Ας δούμε τι μας είπε…

Μιχάλης Κατσιμίτσης, Διδάσκων Φιλοσοφίας, ΕΚΠΑ

Μια εταιρία είναι κερδοσκοπικός οργανισμός. Ακόμα κι όταν προβαίνει σε πράξεις κοινωνικής ευθύνης, δηλαδή σε ενέργειες που αφορούν τμήματα της κοινωνίας άσχετα προς το προϊόν της, παραμένει κερδοσκοπική οντότητα και οι πράξεις αυτές αντιμετωπίζονται ως διαφημιστικές τεχνικές – και είναι, άμεσα ή έμμεσα. Διαφορετικά, δεν θα ήταν εταιρία.

Ως εκ τούτου, ξενίζει η διαπίστωση ότι για ορισμένους συγκεκριμένες εταιρίες θεωρούνται κάτι παραπάνω από κερδοσκοπικοί οργανισμοί. Επίσης προκαλεί εντύπωση το ότι υπάρχουν τεχνολογικοί ηγέτες που αντιμετωπίζονται ως μύστες. Αυτό οφείλεται στο ότι βλέπουμε τη μία όψη του νομίσματος, αυτήν του κέρδους. Αν, όμως, την παραμερίσουμε –εξάλλου με άλλες μορφές (π.χ. όφελος) το κέρδος χαρακτηρίζει κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα καλύπτοντας όλες τις πτυχές του προσώπου (π.χ. συναισθηματικό, ψυχολογικό όφελος)–, τότε διακρίνουμε μιαν άλλη όψη των εταιριών, αυτήν του παράγοντα διαμόρφωσης της κοινωνικής ζωής. Ένα από τα πεδία που εντάσσονται σε αυτή την όψη, φαίνεται παράταιρο, αν όχι εντελώς ξένο, σε σχέση με ό,τι έχουμε συνηθίσει. Πρόκειται για το πεδίο του ιερού και της μαγείας.

Υπάρχει η άποψη ότι στην εποχή μας η θρησκευτικότητα παρουσιάζει κάμψη: η στροφή προς την τεχνολογία ή, γενικότερα, την ύλη απομακρύνει τον άνθρωπο από την πνευματική διάσταση του κόσμου του, όπως αυτή εκφράζεται από μια θρησκεία. Ωστόσο, ακόμα κι αν αυτό συμβαίνει, ακόμα κι αν (θεωρητικά) κάποια στιγμή εξαφανιστούν όλες οι θρησκείες, κάθε άλλο παρά θα χαθεί ο πυρήνας της θρησκευτικότητας, αυτός του ιερού.

Ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά του ιερού είναι ότι αποτελεί κάτι ταυτόχρονα οικείο και ανοίκειο. Οικείο, διότι είναι γνωστό και αποδεκτό ως μέρος της ζωής μας, ακόμα και της καθημερινότητάς μας. Ανοίκειο, διότι επεκτείνεται πέρα από τον ορίζοντά μας και μας δίνει πρόσβαση σε επίπεδα ζωής που βρίσκονται έξω από την καθημερινή εμπειρία, οπότε την επηρεάζουν, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, είτε πραγματικά είτε δυνητικά. Από αυτό προκύπτει και η δύναμη του ιερού.

Το ιερό αντικείμενο, λοιπόν, είναι αυτό που μας ανοίγει ένα νέο επίπεδο πραγματικότητας, το οποίο αδυνατούμε με τα ισχύοντα μέσα να προσεγγίσουμε. Με αυτόν τον τρόπο, όμως, περνάμε από το ιερό στο μαγικό. Μαγικό είναι το αντικείμενο που υπερβαίνει τις ιδιότητές του ως συνηθισμένου αντικειμένου, π.χ. μια πέτρα, και με την επεξεργασία που έχει λάβει (π.χ., γράψιμο κάποιων λέξεων, σχεδιασμός μιας μορφής κτλ.) έχει τη δυνατότητα να δημιουργήσει μια πραγματικότητα.

Η προσπάθεια για περιορισμό του ιερού στον χώρο της θρησκείας, αλλά και της μαγείας ως περιθωριακής αντίληψης που συνδέεται με βασκανίες (θρησκευτική θεώρηση) ή εξαπάτηση εύπιστων θυμάτων (κοινωνική θεώρηση), καθώς και η εσφαλμένη αντίληψη ότι αυτά δεν συμβαδίζουν με την τεχνολογική εποχή, όπου ζούμε, μας δημιουργούν κενά κατανόησης στον τρόπο αντιμετώπισης των σύγχρονων (κυρίως τεχνολογικών) εταιριών.

Μεταξύ μιας μαγικής επίκλησης, μέσω της οποίας επιδιώκεται ο επηρεασμός της ζωής κάποιου, και μιας ανάρτησης στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης υπέρ ή κατά αυτού του κάποιου, η στάση μας απέναντι στον κόσμο παραμένει η ίδια: υπερβαίνουμε το εδώ και το τώρα, δηλαδή τον χώρο και τον χρόνο, παράγοντες της πραγματικότητάς μας που δεν καθίστανται απλώς σχετικοί αλλά και ακυρώνονται, και επηρεάζουμε ανθρώπους που, υπό κανονικές συνθήκες, θα ήταν αδύνατο να το κάνουμε. Το ότι σήμερα το καταφέρνουμε, ενώ στην αρχαιότητα, για παράδειγμα, προσπαθούσαν με μαγικές επικλήσεις να εξαναγκάσουν κάποια θεότητα να το κάνει είναι μια τεχνική «λεπτομέρεια» ως προς την ουσία του ζητήματος που εξετάζουμε εδώ.

Με αυτό το πολύ απλουστευτικό, αλλά (ελπίζω) κατατοπιστικό παράδειγμα, καθίσταται κατανοητό ότι η στάση μας απέναντι στον κόσμο δεν έχει μεταβληθεί. Συνεχίζουμε να αναζητούμε τρόπους να σταθούμε πάνω από τη φύση και να τη δαμάσουμε προς ίδιον όφελος, ως πρόσωπα ή ως κοινωνία. Έτσι η εταιρία είναι μια σύγχρονη οντότητα που μας δίνει τη δυνατότητα να επιτυγχάνουμε κάποια από αυτά που πάντα ο άνθρωπος επιδίωκε στρεφόμενος προς το ιερό και, συνακόλουθα, το μαγικό. Από τη μεριά του, κάποιο πρόσωπο, όταν ταυτοποιείται ως ο δημιουργός τέτοιων «μαγικών» προϊόντων, τυγχάνει σεβασμού, διότι είναι ο σύγχρονος μάγος. Είναι αυτός που ξέρει ή μπορεί να βρει τον τρόπο της υπέρβασης της καθημερινής μας φύσης. Απλώς, ο σύγχρονος μάγος είναι αποτελεσματικότερος από τους προκατόχους του…