Τι είναι αυτό που καθορίζει το πέρασμα από τη μία στην άλλη και σε ποιο σημείο είμαστε σήμερα; Είναι το Blockchain η τεχνολογία που θα δημιουργήσει μια νέα επανάσταση;
Η ανθρώπινη ιστορία χαρακτηρίζεται από εποχές ανάλογα με το τεχνολογικό στοιχείο που καθορίζει την ανάπτυξή της ανθρωπότητας τη συγκεκριμένη περίοδο (εποχή της πέτρας, του σιδήρου, του χαλκού κ.ο.κ.), όπως αντίστοιχα η ιστορία του πλανήτη μας χαρακτηρίζεται από τις δυνάμεις της φύσης που κάθε φορά επηρεάζουν τον πλανήτη (γεωλογικές εποχές). Αντίστοιχα, λοιπόν, υπάρχουν οι εποχές στην τεχνολογία, οι οποίες συχνά αποκαλούνται βιομηχανικές επαναστάσεις: ο ατμός, οι μηχανές το πετρέλαιο, τα αυτοκίνητα, οι υπολογιστές, το Internet και τα δίκτυα κινητής τηλεφωνίας άλλαξαν βαθιά τις ανθρώπινες κοινωνίες, την παραγωγή, τις πόλεις, τους ανθρώπους, τους πολιτισμούς και την ιστορία του είδους μας.
Οι τεχνολογικές εποχές χαρακτηρίζονται από εφευρέσεις που αποδεικνύονται τόσο κομβικές ώστε αλλάζουν ριζικά το μοντέλο που λειτουργεί η βιομηχανία, οι κοινωνίες και η καθημερινότητά μας. Άνθρωποι που έζησαν στο μεταίχμιο δύο εποχών μπορούν να κατανοήσουν καλύτερα το μέγεθος της αλλαγής, καθώς μέσα σε λίγα μόλις χρόνια ο κόσμος μας μεταμορφώθηκε εκθετικά από τη στιγμή που π.χ. ο προσωπικός υπολογιστής, το Internet και τα κινητά μπήκαν στη ζωή μας.
“Η επόμενη τεχνολογική επανάσταση μπορεί να μην είναι ακόμη τόσο έκδηλη, αλλά κατά πολλούς έχει ήδη ξεκινήσει να προετοιμάζεται”
Όπως συμβαίνει με όλες σχεδόν τις τεχνολογικές εξελίξεις των τελευταίων δύο δεκαετιών, οι αλλαγές είναι “αόρατες”, επιβεβαιώνοντας ότι η περίοδος ωριμότητάς τους έχει φτάσει και οι εξελίξεις μας φαίνονται φυσικές. Πριν μερικά χρόνια, ο Bill Gates δήλωνε πως ο υπολογιστής στο μέλλον θα γινόταν “αόρατος”, ότι δηλαδή θα τον θεωρούμε τόσο ενσωματωμένο στην καθημερινότητά μας, ώστε να μην τον αντιλαμβανόμαστε σαν συσκευή. Παρόλα αυτά, συνεχίζει να επηρεάζει βαθιά την ιστορία μας.
Καθώς σήμερα, την εποχή του ψηφιακού μετασχηματισμού και της γρήγορης εναλλαγής τεχνολογιών, μιλάμε συχνά για τέταρτη βιομηχανική επανάσταση, ας δούμε πού βρισκόμαστε, πώς καθορίζονται οι τεχνολογικές εποχές, και αν τελικά το Blockchain είναι η ελπιδοφόρα αυτή νέα τεχνολογία που θα σηματοδοτήσει την αρχή μιας νέας περιόδου στην ιστορία της τεχνολογίας.
Οι πέντε τεχνολογικές εποχές
Όλοι είμαστε εξοικειωμένοι με τις πρώτες εναλλαγές: από την πρώτη βιομηχανική επανάσταση με τη μηχανοποίηση και τη μαζική αύξηση παραγωγής περάσαμε στην εποχή του ατμού, οι ατμομηχανές έφεραν στη συνέχεια την εποχή του ατσαλιού, του πετρελαίου και της μηχανοκίνησης, για να ακολουθήσει η εποχή της πληροφορίας και της επανάστασης των επικοινωνιών. Όλες αυτές οι αλλαγές συνέβησαν μέσα σε μόλις δυόμιση αιώνες.
Τι είναι αυτό που σηματοδοτεί μια νέα εποχή; Είναι ένας συνδυασμός παραγόντων που πρέπει να συμβούν: μια νέα εφεύρεση, μια αλλαγή σε επίπεδο υποδομών η οποία σταδιακά γίνεται οικονομικά συμφέρουσα ώστε να εξαπλωθεί μαζικά, μια σειρά από άλλες εφευρέσεις που συνδέονται και δημιουργούν ένα τεχνολογικό σύστημα. Ακολουθεί μια περίοδος οικονομικού φιλελευθερισμού (laissez-faire), μία ή περισσότερες “φούσκες” και στη συνέχεια κρίσεις. Αρχίζει να οικοδομείται κανονιστικό πλαίσιο και ρυθμιστικές αρχές, η τεχνολογία γίνεται προσβάσιμη σε όλους, μειώνονται οι ανισότητες, και τέλος απολαμβάνει μαζική εξάπλωση σε μια περίοδο ενσωμάτωσης. Συνήθως, το δεύτερο μισό κάθε τεχνολογικής εποχής είναι μια περίοδος πιο “ήσυχη”, κατά τη διάρκεια της οποίας οι επαναστατικές τεχνολογίες του πρώτου μισού ενσωματώνονται πραγματικά στην καθημερινότητα της ανθρωπότητας και την ωφελούν.
Η παραπάνω ακολουθία είναι αυτό που στον κόσμο της οικονομίας ονομάζεται κύκλος Κοντράτιεφ (γνωστό και ως K-wave, επειδή κάθε κύκλος περιλαμβάνει ανοδικές και καθοδικές πορείες, ακριβώς όπως μια κυματομορφή) και περιγράφει την πορεία της οικονομίας που ακολουθεί συνήθως μια τεχνολογική επανάσταση. Κάθε τέτοιος κύκλος μπορεί να διαρκεί από πέντε ως πενήντα χρόνια, επομένως οι αλλαγές των τεχνολογικών εποχών δεν συμβαίνουν απαραίτητα σε ίσα μεταξύ τους χρονικά διαστήματα.
Πώς τα τεχνολογικά συστήματα γεννούν τεχνολογικές επαναστάσεις
Ένα τεχνολογικό σύστημα είναι ένα σύνολο τεχνολογιών που διασυνδέονται μεταξύ τους σαν μία πλατφόρμα, ώστε να δώσουν τη δυνατότητα να γεννηθούν πραγματικές καινοτομίες. Οι τεχνολογίες αυτές δεν είναι απαραίτητο να έχουν δημιουργηθεί την ίδια περίοδο ούτε με σκοπό να συμπληρώνουν η μία την άλλη, αλλά με κάποιο τρόπο λειτουργούν σαν ένα σύστημα. Όταν ένα τεχνολογικό σύστημα παράξει μια θεμελιώδη καινοτομία, τότε υπάρχουν οι προϋποθέσεις για τη δημιουργία μιας τεχνολογικής επανάστασης. Η τεχνολογική επανάσταση επηρεάζει την ανθρωπότητα σε πολλά επίπεδα, αλλάζοντας την κοινωνική και οικονομική πραγματικότητα.
Ειδικά στην εποχή της Πληροφορίας, η χρήση του όρου τεχνολογικό σύστημα έχει περισσότερο νόημα από ποτέ, καθώς όλες οι τεχνολογίες δεν τυχαίνει απλά να εμφανίζονται την ίδια περίοδο, αλλά πραγματικά λειτουργούν η μία χάρη στην άλλη. Για παράδειγμα, οι ημιαγωγοί, τα ολοκληρωμένα κυκλώματα, οι υπολογιστές, η ανάπτυξη του λογισμικού, τα δίκτυα επικοινωνιών και η κινητή τηλεφωνία είναι τεχνολογίες που ο συνδυασμός μερικών από αυτές οδήγησε στη δημιουργία των μικροεπεξεργαστών, που σηματοδότησε την αρχή μιας νέας τεχνολογικής επανάστασης- αυτής την οποία ακόμη διανύουμε.
Οι τεχνολογικές επαναστάσεις είναι και οικονομικές επαναστάσεις
Η οικονομολόγος Carlota Perez έγραψε για την αλλαγή των τεχνολογικών εποχών και την επίδρασή τους στην οικονομία το 2002, στο βιβλίο “Technological Revolutions and Financial Capital”, δείχνοντας τις ομοιότητες που όλες οι μέχρι σήμερα εναλλαγές έχουν μεταξύ τους στον τρόπο που έχουν επηρεάσει την ανθρώπινη κοινωνία σε όλα τα επίπεδα. Η θεωρία της Perez δεν έχει τύχει ακόμη καθολικής αποδοχής, αλλά έχει προκαλέσει μεγάλο διάλογο, και αν αποδειχθεί σωστή, τα επόμενα χρόνια στην ανθρώπινη ιστορία θα έχουν πολύ μεγάλο ενδιαφέρον, και το κυριότερο – θα μπορέσουν ίσως να προβλεφθούν (ως έναν βαθμό).
Πού βρισκόμαστε λοιπόν σήμερα; Με βάση τους κύκλους που έχουν εντοπιστεί και καταγραφεί μέχρι σήμερα, τα τελευταία 240 χρόνια της ανθρώπινης ιστορίας έχουν ολοκληρωθεί 4 τέτοιοι κύκλοι, ενώ βρισκόμαστε στο πρώτο μισό του πέμπτου. Λίγο-πολύ, όλοι είμαστε εξοικειωμένοι με αυτήν την ακολουθία: η πρώτη βιομηχανική επανάσταση έφερε τη μηχανοποίηση και έκανε πραγματικότητα μια πρωτοφανή αύξηση στην παραγωγικότητα, η ατμομηχανή και η ανάπτυξη των σιδηροδρόμων έδωσε ώθηση στις μεταφορές, ακολούθησε η εποχή του ατσαλιού και των μηχανών, έπειτα η εποχή του πετρελαίου, των αυτοκινήτων και της μαζικής παραγωγής, για να βρεθούμε, από το 1970 και μετά στην εποχή της Πληροφορίας και των Τεχνολογιών Επικοινωνιών.
Κυματομορφές καινοτομίας
Ας δούμε όμως λίγο πιο αναλυτικά πώς ξεδιπλώνεται αυτή η καμπύλη που διατρέχει κάθε τεχνολογική εποχή. Κάθε επαναστατική τεχνολογία συναντά δυσκολίες στη μαζική της εξάπλωση, ειδικά τα πρώτα χρόνια, καθώς ο επιχειρηματικός κόσμος έχει επενδύσει πολλά σε τεχνολογίες της προηγούμενης περιόδου και προβάλλει αντίσταση. Ωστόσο, η νεοφυής επιχειρηματικότητα και οι οραματιστές ξεκινούν να πειραματίζονται και να αναπτύσσουν εφαρμογές, αντλώντας σταδιακά το ενδιαφέρον επενδυτών που θσ τους υποστηρίξουν. Από τη στιγμή που επιχειρηματικά κεφάλαια ξεκινούν να ρέουν στην έρευνα και ανάπτυξη, νέες τεχνολογίες αναπτύσσονται και ενδυναμώνουν το σύστημα, συγκεντρώνοντας περισσότερο ενδιαφέρον και πόρους, μέχρι που φτάνει ένα σημείο εκθετικής ανάπτυξης και υιοθέτησης.
Όπως είναι φυσικό, πολλές από τις πρώτες προσπάθειες θα καταλήξουν σε αποτυχία, ενώ την ξέφρενη και ενθουσιώδη πορεία των πρώτων χρόνων θα ανακόψει συνήθως μια “φούσκα”, και στη συνέχεια μια ύφεση. Όμως, όπως πρόσφατα με το dot-com και την ύφεση που ακολούθησε, μετά την κατάρρευση της οικονομίας, έρχεται το σημείο που το κεφάλαιο που δίνει ώθηση στην οικονομία και παράγει καινοτομία είναι διαφορετικό από το κεφάλαιο που βοήθησε να γίνουν τα πρώτα βήματα: πλέον το παραγωγικό κεφάλαιο – οι μεγάλες εταιρείες, οι καθιερωμένες επιχειρήσεις, ο συντηρητικός κόσμος – έχει πειστεί για τη χρησιμότητα και την αποτελεσματικότητα των νέων τεχνολογιών και πλέον τις χρηματοδοτεί για τη δική του επιβίωση και πρόοδο.
Το κεφάλαιο που στηρίζει την καινοτομία
Στο βιβλίο της, η Perez κάνει διαχωρισμό ανάμεσα στο ¨χρηματοδοτικό κεφάλαιο” (financial capital) και το “παραγωγικό κεφάλαιο” (productive capital), τον οποίο με ένα απλοϊκό τρόπο θα μπορούσαμε να εξηγήσουμε ως εξής: το χρηματοδοτικό κεφάλαιο (επενδυτές και παράγοντες έξω από τον παραγωγικό κύκλο) επενδύει στις νέες τεχνολογίες επειδή προσβλέπει στο να μεγιστοποιήσει τα κέρδη του χάρη σε αυτό, ενώ το παραγωγικό κεφάλαιο προσπαθεί να αυξήσει την παραγωγή του, με απώτερο σκοπό φυσικά το μεγαλύτερο περιθώριο κέρδους. Το παραγωγικό κεφάλαιο δεν προσπαθεί να δημιουργήσει αυτό που λέμε “disruption”, αλλά επενδύει σε καινοτομίες που με προβλέψιμο τρόπο θα ωφελήσουν τις επιχειρήσεις.
Τότε, ξεκινά μια περίοδος που περισσότερες εταιρείες ασχολούνται με τις καινοτόμες τεχνολογίες, συνεργάζονται με άλλες, υπάρχει λιγότερη αστάθεια και ρίσκο στην αγορά, δημιουργούνται νέες θέσεις εργασίας και οι πιθανότητες μεγάλων ανακατατάξεων μειώνονται. Αντίστοιχα, όμως, μειώνεται και η δυναμική που δημιουργεί νέες καινοτόμες τεχνολογίες. Οι μεγάλες τεχνολογικές εταιρείες μεγαλώνουν, αλλά δεν έχουν καλή απόδοση για τους επενδυτές, οι οποίοι αναζητούν την επόμενη ευκαιρία – η ευκαιρία αυτή συνήθως βρίσκεται σε ένα νέο τεχνολογικό σύστημα, κι έτσι ξεκινά ένας νέος κύκλος που παράγει μια τεχνολογική επανάσταση. Η Perez δανείζεται τον όρο του αυστριακού οικονομολόγου Γιόζεφ Σουμπέτερ και γράφει πως η πρώτη εποχή χαρακτηρίζεται από δημιουργική καταστροφή (creative destruction) και την ονομάζει Εποχή της Εγκατάστασης (Installation Age), ενώ αυτή που την ακολουθεί μόλις το παραγωγικό κεφάλαιο αναλάβει τα ηνία (και αφού ολοκληρωθεί ο κύκλος της κρίσης), χαρακτηρίζεται από δημιουργική κατασκευή (creative construction) και ονομάζεται Εποχή της Εφαρμογής (Deployment Age).
Από την Εποχή της Εφαρμογής στην έκτη τεχνολογική εποχή
Σήμερα, βρισκόμαστε στη φάση της Εφαρμογής. Όλα τα παραπάνω που αναλύθηκαν εκτενώς στο βιβλίο της Carlota Perez (αλλά εξηγήθηκαν με πολύ κατανοητό τρόπο και στο άρθρο του Jerry Neumann) γράφτηκαν το 2002, στο ξεκίνημα της νέας χιλιετίας, τότε που ακόμη δεν είχαν κάνει την εμφάνισή τους τεχνολογίες που σήμερα θεωρούμε επαναστατικές, όπως το Blockchain και τα κρυπτονομίσματα. Θα μπορούσε να ανατέλλει ένας έκτος τεχνολογικός κύκλος;
Τα τελευταία χρόνια, η τεχνολογία Blockchain όχι μόνο μπήκε στη ζωή μας, αλλά και φαίνεται πως απασχολεί σοβαρά επιχειρηματικούς και ακαδημαϊκούς κύκλους, καθώς δεν πρόκειται για μια ακόμη μόδα της τεχνολογίας. Το Blockchain θεωρείται πως είναι ένας από τους βασικούς πυλώνες της 4ης βιομηχανικής επανάστασης. Είναι όντως τόσο επαναστατική τεχνολογία που θα φέρει τα πάνω, κάτω; Και μήπως είναι τόσο επαναστατική ώστε έχει ήδη συμβάλλει στην έλευση μιας νέας τεχνολογικής εποχής, έστω και λιγότερο ηχηρά;
Η Perez διατύπωσε τη θεωρία της αμέσως μετά το ξέσπασμα της φούσκας του Dot-Com, εκφράζοντας μάλιστα την άποψη ότι τότε ξεκινούσε η “χρυσή εποχή” της τεχνολογικής εποχής στην οποία βρισκόμαστε. Ωστόσο, όπως διατυπώνει σε άρθρο του ο αναλυτής Ben Thompson, συνομιλώντας το 2020 με την Perez, εκείνη αναδιατύπωσε τη θεωρία της, λέγοντας πως αυτή η “χρυσή εποχή” ίσως ακόμη να μην έχει έρθει, και πως μπορεί να βιώσουμε μια ακόμη κρίση, ενώ αργότερα συμπεριέλαβε στο έργο της και την πρόσφατη (ακόμα) παγκόσμια οικονομική κρίση που ακολούθησε.
Σε ένα podcast των Financial Times το 2019 αναφέρει πως τεχνολογίες όπως οι AI, IoT, 3D, ρομπότ, Blockchain δεν έχουν ακόμη δείξει την πλήρη τους δυναμική, αλλά διαφαίνεται πως οδηγούν την ανθρωπότητα σε μια “χρυσή εποχή” η οποία μάλιστα εκτυλίσσεται και ταυτόχρονα σε όλο τον κόσμο (σε αντίθεση με προηγούμενους τεχνολογικούς κύκλους, που καθυστερούσε η εξάπλωσή τους ακόμη και από τις ΗΠΑ προς την Ευρώπη). Ο Thompson αναφέρει ότι σε συνομιλία με την Perez, εκείνη θεωρεί πως η περίοδος του COVID-19 που βιώνουμε, θα σημάνει, όταν τελειώσει, το τέλος ενός παρατεταμένου σημείου καμπής (turning point) της προηγούμενης τεχνολογικής επανάστασης, ενώ σε μια πιο πρόσφατη μελέτη της δείχνει προς την κατεύθυνση της πράσινης ανάπτυξης ως τον παράγοντα που θα καθορίσει την επόμενη εποχή. Ωστόσο, ο Thompson πιστεύει ότι η άνοδος του Blockchain και των κρυπτονομισμάτων -με έμφαση στα τελευταία- δεν θα δημιουργήσει απλά άλλη μια φούσκα, αλλά και θα δώσει το έναυσμα για την έναρξη μιας νέας τεχνολογικής περιόδου, ανάλογα με το πόσο θα αξιοποιηθούν οι τεχνολογίες για τη δημιουργία οικονομικών εφαρμογών.
Μιας και, σύμφωνα με τη θεωρία της Perez, κάθε φάση μιας τεχνολογικής περιόδου διαρκεί περίπου 30 χρόνια, και με δεδομένο ότι η μελέτη του Satoshi Nakamoto που έθετε τα θεμέλια του Bitcoin δημοσιεύτηκε μόλις το 2008, φαίνεται πως ακόμη έχουμε αρκετά χρόνια μπροστά μας μέχρι να δούμε το ξεκίνημα μιας νέας τεχνολογικής επανάστασης. Θα σχετίζεται αυτή με το Blockchain; Πολύ πιθανόν. Αλλά την επόμενη φορά που κάποιος θα ισχυριστεί ότι η επόμενη επανάσταση είναι το Blockchain ή το Metaverse ή τα κρυπτονομίσματα κ.ο.κ., κοιτάξτε το ημερολόγιό σας και πάρτε μια βαθιά ανάσα: η αφύπνιση μιας νέας εποχής, αν η ιστορία ακολουθήσει τον μέχρι τώρα κύκλο της, θα ηχήσει μερικά χρόνια αργότερα. Ωστόσο, κρατήστε τα μάτια ανοιχτά, γιατί κανείς δεν μπορεί να προβλέψει με ακρίβεια πόσα θα είναι αυτά τα χρόνια.
