Ψηφιακό περιεχόμενο και πειρατεία πάνε μαζί τα τελευταία 20 και πλέον χρόνια. Μια εκτενής αναδρομή στην πειρατεία, στα μέτρα καταπολέμησης του φαινομένου, αλλά και στα σχέδια για την επιβολή προστίμου στους τελικούς χρήστες.
Κανένας άλλος χώρος δεν έχει νιώσει τόσο επώδυνα την ψηφιακή επανάσταση από αυτόν της μουσικής και του κινηματογράφου. Το mp3, οι πλατφόρμες ανταλλαγής αρχείων, η είσοδος νέων παικτών και η πειρατεία με τη σύγχρονη μορφή των σπασμένων αποκωδικοποιητών, έχουν κάνει κραταιές δυνάμεις του παρελθόντος να κλονιστούν. Έχουν αλλάξει τον τρόπο με τον οποίο η μουσική και οι οπτικοακουστικές παραγωγές φτάνουν στο κοινό και τον τρόπο που το κοινό τις καταναλώνει. Στο μεταξύ, διωκτικές αρχές προσπαθούν να αντιμετωπίσουν τα παράνομα κυκλώματα, εταιρείες διανομής προσπαθούν να πιέσουν προς την αυστηροποίηση των ποινών και χρήστες και παράνομοι διανομείς παίζουν ένα παιχνίδι που μοιάζει με εκείνο της γάτας με το ποντίκι. Στα όπλα τους, υπηρεσίες cloud, VPN και άλλα εργαλεία του σύγχρονου ψηφιακού κόσμου.
Από τη Γερμανία με αγάπη
Όταν το 1991 η ομάδα του Καρλχάιντς Μπράντεμπουργκ στο ινστιτούτο Φραουνχόφερ της Γερμανίας παρουσίαζε την πρώτη έκδοση του mp3, μάλλον ουδείς στη μουσική βιομηχανία έδωσε την παραμικρή σημασία. Λιγότερο από μία δεκαετία μετά, υπηρεσίες όπως το Napster, το Morpheus και το Audiogalaxy γίνονταν ο προτιμώμενος τρόπος ανταλλαγής μουσικής για εκατομμύρια ανθρώπους σε όλο τον κόσμο που απολάμβαναν τη δική τους εκδοχή του “Information wants to be free”.
Η αντίδραση ήταν αναμενόμενη. Αυστηρή νομοθεσία και εφαρμογή της, κυνήγι των πειρατικών δικτύων, απαγγελία κατηγοριών κατά των διαχειριστών τους, κυρώσεις και σε βάρος των τελικών χρηστών, δηλαδή όλων εκείνων που από το σπίτι ή τον χώρο εργασίας κατέβαζαν τραγούδια. Η αντίδραση στην αντίδραση ήταν επίσης αναμενόμενη, κοντολογίς η επανάσταση συνεχίστηκε και ο αντίκτυπος γρήγορα αποτυπώθηκε στα λογιστικά βιβλία των δισκογραφικών εταιρειών.
Στοιχεία της Statista που βασίζονται σε δεδομένα της ένωσης των δισκογραφικών εταιρειών των ΗΠΑ δείχνουν ότι (με προσαρμογή στον πληθωρισμό) τα έσοδα του κλάδου έφτασαν στα 2,7 δις. δολάρια το 1999 και από τότε ξεκίνησε μία καθοδική πορεία που ανακόπηκε αρχικά μετά το λανσάρισμα των νόμιμων υπηρεσιών (αρχής γενομένης με το Apple iTunes) και ακολούθως με τις υπηρεσίες streaming.
Διεθνώς επίσης η τάση ήταν ίδια. Πτώση μετά το 1999, ανακοπή της πτώσης στα πρώτα χρόνια του 21ου αιώνα και ουσιαστική ανάκαμψη μόλις από το 2016 και μετά, όταν ευρυζωνικότητα και streaming δημιούργησαν τις προϋποθέσεις για ποιοτικές και προσιτές υπηρεσίες «κατανάλωσης» μουσικής. Μιλάμε για μουσική, διότι αυτή ήταν εκείνη που επλήγη πρώτη από το τσουνάμι των δικτύων peer-to-peer και της ανταλλαγής αρχείων mp3. Η βιομηχανία του κινηματογράφου επίσης επηρεάστηκε, όμως, κρίνοντας από τα έσοδα των κινηματογραφικών αιθουσών στις ΗΠΑ και τον Καναδά, η επίδραση δεν ήταν τόσο καθοριστική και η βουτιά που καταγράφεται στο διάγραμμα που ακολουθεί οφείλεται, βεβαίως, στον κορονοϊό και όχι στην πειρατεία.
Ένα Βατερλό
Σε μία προσπάθεια να αντιμετωπίσει την πειρατεία, η Γαλλία κινήθηκε επιθετικά νομοθετώντας τον κανόνα των τριών προειδοποιήσεων. Υποτίθεται ότι αν ένας χρήστης λάμβανε τρεις επίσημες προειδοποιήσεις για να μην κατεβάζει παράνομα αρχεία και δεν συμμορφωνόταν, το επόμενο βήμα θα ήταν ο αποκλεισμός του από το διαδίκτυο. Η διάταξη αυτή θεσπίστηκε το 2009 όμως καταργήθηκε το 2013, καθώς οι νομοθέτες αναγνώρισαν ότι παραβιάζεται η αρχή της αναλογικότητας. Δημιουργήθηκε, μάλιστα, ειδική υπηρεσία η Hadopi που ανέλαβε τη διαδικασία της παρακολούθησης της κίνησης του δικτύου. Το πρόβλημα είναι ότι σε μία περίπτωση δικτύων peer-to-peer, δεν ήταν πάντα βέβαιο ότι ο χρήστης κατέβαζε παράνομα αρχεία, θα μπορούσε να κατεβάζει εγχειρίδια οδηγιών χρήσης για μία ηλεκτρική συσκευή.
Στη διάρκεια του βίου της, η Hadopi απέστειλε περίπου 12 εκατ. προειδοποιήσεις αλλά περιορίστηκε στην επιβολή προστίμων σε μερικές εκατοντάδες περιπτώσεις, όχι περισσότερες από 600, εισπράττοντας γύρω στα 82.000 ευρώ. Η Hadopi συγχωνεύτηκε με το Ανώτατο Ραδιοτηλεοπτικό Συμβούλιο (το αντίστοιχο του δικού μας ΕΣΡ) το 2022 και δημιούργησαν την Arcom, που αποτελεί σήμερα τη ρυθμιστική αρχή της Γαλλίας για τα ραδιοτηλεοπτικά θέματα και για τις ψηφιακές επικοινωνίες. Σχεδόν μία δεκαετία λειτουργίας χωρίς ουσιαστικά να δίνεται οποιαδήποτε λύση στο θέμα της πειρατείας. Δεν το λες και επιτυχία…
Μερικοί αριθμοί
Πριν τη συγχώνευση, η Hadopi δημοσίευσε μία αναλυτική έκθεση σχετικά με την online ανταλλαγή υλικού που προστατεύεται από τη νομοθεσία περί πνευματικής ιδιοκτησίας με ανάλυση της κατάστασης ανά χώρα. Μεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών που συμπεριλήφθηκαν στην έρευνα, η Ελλάδα είναι στο μέσο της κατάταξης όσον αφορά στον κατά κεφαλή αριθμό επισκέψεων σε παράνομα sites. Θεωρητικά, κάθε χρήστης του διαδικτύου στην Ελλάδα πραγματοποιεί 65 επισκέψεις σε παράνομα sites προκειμένου να αποκτήσει πρόσβαση σε μουσικές, ταινίες και τηλεοπτικές σειρές. Αρκετά κοντά βρίσκονται οι Ιρλανδοί (68) και οι Ολλανδοί (60), ενώ πρωταθλητές αναδεικνύονται οι Λιθουανοί και πιο νομοταγείς (ή αδιάφοροι) οι Γερμανοί. Όσον αφορά στο είδος της παράνομης δραστηριότητας, η Ελλάδα βρίσκεται στην 4η θέση όσον αφορά στο streaming, γεγονός που εξηγεί και την έμφαση που δίνουν οι πάροχοι στην αντιμετώπιση του προβλήματος, εκτιμώντας (και μάλλον όχι αδίκως) ότι η συγκεκριμένη πρακτική λειτουργεί σε βάρος τους.
| Επισκέψεις ανά χρήστη | Streaming | Direct download | Peer-to-Peer | |
| Βρετανία | 51 | 69,7 | 18,2 | 12,1 |
| Γερμανία | 39 | 68,4 | 28,7 | 2,9 |
| Ιταλία | 42 | 68 | 22 | 10 |
| Ελλάδα | 65 | 65,7 | 16,6 | 17,7 |
| Ελβετία | 69 | 64,1 | 20,4 | 15,5 |
| Ιρλανδία | 68 | 63 | 17,8 | 19,2 |
| Σουηδία | 79 | 62,5 | 23,2 | 14,3 |
| Λιθουανία | 133 | 59,9 | 21,3 | 18,8 |
| Δανία | 80 | 58,2 | 28,8 | 13 |
| Ολλανδία | 60 | 58 | 24,3 | 17,7 |
| Πορτογαλία | 72 | 56,7 | 26,5 | 16,8 |
| Βέλγιο | 68 | 55 | 28,4 | 16,6 |
| Γαλλία | 75 | 52,3 | 37,3 | 10,4 |
| Ισπανία | 58 | 49,3 | 26,9 | 23,8 |
Από το «κατέβασμα» στα «κουτάκια»
Επί χρόνια το «κατέβασμα» μουσικής, ταινιών και σειρών και η διανομή τους ακόμα και χέρι με χέρι ήταν ένας βασικός τρόπος ψυχαγωγίας, μέχρι που υπηρεσίες όπως το Netflix, το Amazon Prime, το Disney+ ή το δικό μας Cinobo έδειξαν με αξιοπιστία και ασφάλεια στον κόσμο ότι ένας άλλος τρόπος ψυχαγωγίας είναι εφικτός. Το αποτέλεσμα φαίνεται και στο ταμείο, όπως τουλάχιστον φαίνεται από τις επιδόσεις της Cinobo, που το 2021 εμφάνισε έσοδα 1,26 εκατ. ευρώ (από 527.000 ευρώ το 2020) και κέρδη προ φόρων & τόκων περίπου 130.000 ευρώ.
Ωστόσο, η πειρατεία δεν μηδενίστηκε.
Για του λόγου το αληθές, σύμφωνα με το Γραφείο Διανοητικής Ιδιοκτησίας της ΕΕ (EUIPO) η ψηφιακή πειρατεία αυξήθηκε κατά 3,3% το 2022, με σαφή προτίμηση του κοινού στη (μη νόμιμη προφανώς) πρόσβαση σε τηλεοπτικές σειρές. Σύμφωνα με τη μελέτη, η μετάδοση συνεχούς ροής (streaming) έχει γίνει η δημοφιλέστερη μέθοδος πρόσβασης σε παράνομο τηλεοπτικό περιεχόμενο. Το 58% της πειρατείας στην ΕΕ πραγματοποιείται μέσω μετάδοσης συνεχούς ροής και το 32% μέσω downloading. Σύμφωνα με το EUIPO, η παράνομη πρόσβαση σε αθλητικές διοργανώσεις παρουσίασε άνοδο της τάξης του 30% σε ένα μόνο χρόνο. Σε ορισμένες χώρες όπως η Γαλλία και η Ισπανία, αυτό το είδος περιεχομένου αντιστοιχεί στο 34% των παράνομων προσβάσεων, σημειώνει το EUIPO.
Το EUIPO σημειώνει ότι από 0,42 προσβάσεις ανά χρήστη σε πειρατικό αθλητικό περιεχόμενο το 2021, το 2022 φτάνουμε σε 0,55 προσβάσεις ανά χρήστη. Η πειρατική χρήση αυξάνεται τον Απρίλιο, όταν μεγάλες αθλητικές διοργανώσεις φτάνουν στην τελική τους φάση και στις αρχές του φθινοπώρου, όταν ξεκινούν τα περισσότερα εθνικά πρωταθλήματα ποδοσφαίρου στις ευρωπαϊκές χώρες.
Ο πονοκέφαλος που προκαλούν τα «κουτάκια» -οι συσκευές παράνομης αποκωδικοποίησης που αποτελούν τον βασικό «εχθρό» των συνδρομητικών υπηρεσιών όπως οι δικές μας Cosmote και Nova, δεν έχει αντιμετωπιστεί με αποτελεσματικότητα. Οι πρόσφατες συλλήψεις στην Πάτρα είναι μόνο η άκρη της κορυφής ενός παγόβουνου που δεν έχει χαρτογραφηθεί επαρκώς.
Τα «κουτάκια» κυκλοφορούν κυρίως από στόμα σε στόμα (στον φυσικό κόσμο) ή από κλειστή ομάδα σε κλειστή ομάδα (στα κοινωνικά δίκτυα και τις εφαρμογές επικοινωνίας). Ο ένας φέρνει σε επαφή τον άλλο και με τον προμηθευτή της συσκευής και η πληρωμή γίνεται κατά σχεδόν απαράβατο κανόνα με μετρητά. Υπό τον φόβο της αποκάλυψης, κάθε προμηθευτής φαίνεται να διατηρεί ένα σχετικά μικρό πελατολόγιο, της τάξης των μερικών εκατοντάδων τελικών χρηστών, ώστε να μειώσει τις πιθανότητες εντοπισμού και, βέβαια, σύλληψης. Η ομάδα που συνελήφθη μετά την έρευνα των αρχών στην Πάτρα, λένε στο 2045 άνθρωποι που γνωρίζουν κάποια πράγματα για τα «κουτάκια» και τη διακίνησή τους, προκάλεσε την τύχη της δημιουργώντας ένα εκτεταμένο δίκτυο που σύμφωνα με τις ανακοινώσεις και τα σχετικά δημοσιεύματα είχε 13.000 πελάτες. «Πήγαιναν γυρεύοντας», σχολιάζουν.
Οι προμηθευτές φέρονται να καθησυχάζουν τους πελάτες τους, πολλοί από τους οποίους έχουν πρόσβαση σε ένα «μπουκέτο» που περιλαμβάνει το περιεχόμενο της Cosmote TV και της Nova, του Netflix, του Disney+ και διεθνών δικτύων, έναντι ευτελούς αντιτίμου της τάξης των 10-15 ευρώ μηνιαίως. Οι servers μετακινούνται διαρκώς από δίκτυο σε δίκτυο και πολλές φορές εντοπίζονται να «εκπέμπουν» από χώρες που δεν φτάνει το χέρι των ελληνικών και ευρωπαϊκών διωκτικών αρχών.
Τα αντίμετρα και η απειλή στους τελικούς χρήστες
Οι ελληνικές τηλεπικοινωνιακές εταιρείες υποχρεώνονται εκ του νόμου να κόβουν την πρόσβαση σε πειρατικά sites που τους υποδεικνύει η Επιτροπή για τη Διαδικτυακή Προσβολή της Πνευματικής Ιδιοκτησίας σε συνεργασία με την Εθνική Επιτροπή Τηλεπικοινωνιών & Ταχυδρομείων. Το 2020 η ΕΕΤΤ μπλόκαρε την πρόσβαση σε 332 ιστοσελίδες, έναντι 26 το 2019 και 38 το 2018.
Όμως, τα sites αλλάζουν όνομα και IP διεύθυνση, όπως έχει δείξει δεκάδες φορές στο παρελθόν το Pirate Bay, το οποίο αγνοεί τις απαγορεύσεις και εξακολουθεί να ζει και να βασιλεύει στο διαδίκτυο.
Το τελευταίο διάστημα οι πάροχοι στην Ελλάδα έχουν την ευχέρεια να εφαρμόσουν (και το κάνουν) την πρακτική του dynamic blocking μπλοκάροντας IP διευθύνσεις κατά τη διάρκεια ζωντανών μεταδόσεων αθλητικών γεγονότων. Μια δυνατότητα που εκτιμάται ότι αποδυναμώνει το πειρατικό προϊόν, αφού διακόπτει πρόσκαιρα (ή μόνιμα, ανάλογα με τα αντανακλαστικά των προμηθευτών) τη μετάδοση αθλητικών γεγονότων σε πειρατικά δίκτυα. Κατά καιρούς ανακοινώνονται συλλήψεις προμηθευτών, ενώ επίσης κατά καιρούς βλέπουν το φως της δημοσιότητας προειδοποιήσεις για στοχοποίηση των τελικών χρηστών. Μπορεί, άραγε, να χτυπήσει την πόρτα σας ο αστυνόμος; Θεωρητικά ναι, όμως πόσο πιθανό είναι να επιβληθεί σε έναν τελικό χρήστη ποινή χιλιάδων ευρώ, όπως γράφεται κατά κόρον στο ελληνικό διαδίκτυο;
Με τις νομοθετικές παρεμβάσεις, σύμφωνα με πληροφορίες, να δρομολογούνται, ζητήσαμε τη νομική άποψη του Βαγγέλη Παπακωνσταντίνου, ο οποίος έθεσε το πλαίσιο από την αρχή. «Τα θέματα της πειρατείας σε νομικό επίπεδο έχουν λυθεί εδώ και πολλά χρόνια. Αν εξαιρέσουμε τις περιπτώσεις όπου για συγκεκριμένους λόγους, π.χ. για τις ανάγκες μίας ακαδημαϊκής έρευνας, επιτρέπεται η υπό όρους και περιορισμούς χρήση υλικού που προστατεύεται από τη νομοθεσία για την πνευματική ιδιοκτησία, όλες οι άλλες περιπτώσεις χρήσης είναι παράνομες. Όμως με βάση και την αρχή της αναλογικότητας υπάρχουν κάποια όρια στο τι μπορεί και τι δεν μπορεί να γίνει. Για παράδειγμα, το κράτος δεν θα μπορούσε να παρακολουθεί τι κάνει ο καθένας στο διαδίκτυο ώστε να δει ποιο υλικό διακινείται παράνομα και ποιο όχι. Ούτε ο όγκος των δεδομένων που διακινεί κάποιος είναι ένδειξη».
Διερωτώμαστε αν θα μπορούσαμε να βρούμε μία αναλογία με τα ναρκωτικά, όπου ναι μεν η κατοχή είναι παράνομη αλλά οι αρχές πολλές φορές κάνουν τα στραβά μάτια στην περίπτωση που η κατοχή περιορίζεται για προσωπική χρήση. «Θα μπορούσαμε να βρούμε μία καλή αναλογία. Η διακίνηση είναι εκείνη που διώκεται και τιμωρείται βαρύτατα στην περίπτωση των ναρκωτικών, όμως δεν ισχύει το ίδιο για τον χρήστη. Σε μία αντίστοιχη περίπτωση στην πειρατεία, ο διακινητής των παράνομων αποκωδικοποιητών θα αντιμετωπίσει βαρύτερες ποινές από τον τελικό χρήστη».
Τα εμπειρικά δεδομένα δείχνουν μία σχετική ύφεση του πειρατικού περιεχομένου χάρη στις πλατφόρμες streaming. «Νομίζω πως λίγο πολύ το βλέπουμε όλοι γύρω μας. Όταν για να έχεις μία συνδρομή πληρώνεις 8 ή 9 ευρώ τον μήνα, όσα δίναμε παλιά δηλαδή για να νοικιάσουμε 2-3 ταινίες από το κατάστημα της γειτονιάς μας, ο άλλος δεν μπαίνει στη διαδικασία του να ψάχνει να κατεβάσει παράνομα» λέει ο συνομιλητής μας. Ωστόσο, συμβαίνει οι πλατφόρμες να μη διαθέτουν τον ίδιο κατάλογο σε όλες τις περιοχές του κόσμου. Οι Αμερικανοί συνδρομητές του Netflix για παράδειγμα είναι πάρα πολύ πιθανό να έχουν πρόσβαση σε πλουσιότερο περιεχόμενο από τους Ευρωπαίους. «Αυτό όταν συμβαίνει είναι απαράδεκτο και πρέπει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή να το δει», σημειώνει ο Β. Παπακωνσταντίνου, προσθέτοντας πως αυτές οι διαφοροποιήσεις δεν βοηθούν στην αντιμετώπιση της πειρατείας. «Υπάρχει όμως και μία άλλη διάσταση που λειτουργεί υπέρ του χρήστη και δεν έχει αναδειχθεί επαρκώς νομίζω. Παλαιότερα, με τους δίσκους βινυλίου ή τα CD και τα DVD, ο καθένας μπορούσε να δημιουργήσει μία βιβλιοθήκη στο σπίτι του. Είχε επίσης το δικαίωμα της ‘πρώτης πώλησης’, μπορούσε δηλαδή να μεταπωλήσει το προϊόν, τον δίσκο, το βιβλίο κλπ εντελώς νόμιμα. Σήμερα αυτό δεν ισχύει. Αν υπολογίσεις τι πρέπει να πληρώνει κάποιος ώστε να έχει πρόσβαση σε όλη του τη ζωή στη μουσική ή τις ταινίες που θέλει, θα φτάσεις σε ένα υπέρογκο ποσό. Κατά τη γνώμη μου είναι κάτι που πρέπει να λαμβάνεται υπόψιν όταν συζητάμε για τους τελικούς χρήστες».
Πληροφορίες επί του πληκτρολογίου (σ.σ. κατ΄αναλογία με το παλαιό «επί του πιεστηρίου») αναφέρουν ότι προετοιμάζεται νομοθετική ρύθμιση με την οποία οι τελικοί χρήστες θα τιμωρούνται με πρόστιμο 1000 ευρώ εφόσον εντοπίζονται να παρακολουθούν πειρατικό περιεχόμενο. Δεν είναι ξεκάθαρο πώς θα γίνεται η διαδικασία εντοπισμού και αν, τελικά, το διαχειριστικό κόστος της επιβολής του νόμου θα είναι χαμηλότερο της κύρωσης. Με άλλα λόγια, αν αξίζει τον κόπο να κυνηγήσει κανείς την επιβολή ενός τέτοιου προστίμου…
