Η αμφιλεγόμενη πρόταση για άρση της προστασίας των πνευματικών δικαιωμάτων αποτέλεσε την αφορμή για μια διεθνή αντιπαράθεση, με επίκεντρο την αντιμετώπιση της πανδημίας.
Η οικουμενική μάχη με την πανδημία βρίσκεται στην κορύφωσή της και όλοι ελπίζουμε ότι στο τέλος θα νικήσει η ανθρωπότητα και όχι ο ιός. Προκειμένου όμως να συμβεί αυτό, είναι σαφές ότι θα πρέπει να εμβολιαστεί η συντριπτική πλειονότητα του παγκόσμιου πληθυσμού, ούτως ώστε να πάψει να κυκλοφορεί, και συνεπώς να μεταλλάσσεται ο SARS-CoV-2. Η διαδικασία του εμβολιασμού όμως προχωρά με πολύ αργά βήματα διεθνώς, με την εξαίρεση ορισμένων πλούσιων χωρών που έχουν δεσμεύσει την πλειονότητα των διαθέσιμων εμβολίων. Περίπου τέσσερα στα πέντε εμβόλια που παράγονται διεθνώς, κατευθύνονται σε χώρες υψηλού και μεσαίου εισοδήματος, ενώ μόλις το 0,2% χορηγείται σε χώρες χαμηλού εισοδήματος.
“Το πρόβλημα προφανές: Τα εμβόλια, προς το παρόν, δεν αρκούν για όλους τους κατοίκους του πλανήτη. Επομένως, οι χώρες που τα παράγουν, αλλά κυρίως όσες έχουν την οικονομική δυνατότητα διασφαλίζουν τις διαθέσιμες δόσεις για τους πολίτες τους.”
Προκειμένου να επιλυθεί το πρόβλημα, αρκετοί προτείνουν την άρση της προστασίας των πατεντών. Σε αυτό το πλαίσιο, η ανακοίνωση της κυβέρνησης Μπάιντεν ότι οι ΗΠΑ προτίθενται να υποστηρίξουν την πρόταση για άρση των πατεντών ειδικά για τα εμβόλια κατά της Covid-19, προκάλεσε ιδιαίτερη αίσθηση, αλλά και άφθονες αντιδράσεις. Αφενός, όσοι θεωρούν ότι η άρση των πνευματικών δικαιωμάτων των εν λόγω διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας είναι μονόδρομος για να αυξηθεί η προσφορά εμβολίων διεθνώς και να καλυφθεί το ταχύτερο δυνατό η ζήτηση. Αφετέρου, όσοι επισημαίνουν ότι η πρόταση κινείται στο επίπεδο των εντυπώσεων, και δεν πρόκειται να έχει ουσιαστικό αντίκτυπο στην ύφεση της πανδημίας. Πού όμως εντοπίζεται η αλήθεια;
Πώς λειτουργούν οι πατέντες;
Η πατέντα (ή το «πατέντο» όπως χαρακτηριστικά επονομάζεται στους κόλπους της εγχώριας φαρμακοβιομηχανίας) είναι το καθεστώς προστασίας των πνευματικών δικαιωμάτων φαρμάκων ή εμβολίων. To καθεστώς προστασίας των πνευματικών δικαιωμάτων των εμβολίων είναι αρκετά περίπλοκο, αλλά για να το απλουστεύσουμε θα λέγαμε ότι πρόκειται για την ανταμοιβή της καινοτομίας και έναν έμμεσο τρόπο προκειμένου να ενθαρρυνθούν οι φαρμακοβιομηχανίες να επενδύσουν στην έρευνα και ανάπτυξη πολυδάπανων και αμφίβολης αποτελεσματικότητας σκευασμάτων.
Όπως επισημαίνουν αρκετοί ειδικοί, εφόσον δεν υπήρχαν καν οι πατέντες των εμβολίων –όπως μαξιμαλιστικά ζητούν ορισμένοι– θα ήταν πρακτικά ασύμφορο για μια φαρμακοβιομηχανία ακόμη και να μπει στη χρονοβόρα και πολυδάπανη διαδικασία έρευνας ενός εμβολίου που θα μπορούν να αντιγράψουν οι ανταγωνιστές της, σχεδόν αμέσως μετά την εμπορική κυκλοφορία του.
Η προστασία είναι πολυετής και διαρκεί συνήθως έως και 20 έτη, με το σκεπτικό ότι εκτός από τις διαδικασίες έρευνας και ανάπτυξης, απαιτούνται και χρονοβόρες διαδικασίες κλινικών δοκιμών και εγκρίσεων. Θα πρέπει ασφαλώς να συνυπολογίζουμε το γεγονός ότι τα περισσότερα φάρμακα και εμβόλια δεν φτάνουν καν στην εγκριτική διαδικασία.
Ποιοι είναι υπέρ
Αρκετές χώρες ανά τον κόσμο, οι οποίες διαθέτουν εκτεταμένες και προηγμένες δυνατότητες παραγωγής εμβολίων όπως η Ινδία, η Βραζιλία, η Αίγυπτος, η Νότια Αφρική κ.ά., πιέζουν εδώ και μήνες για την άρση των πατεντών. Η πρόσφατη επιδημική έξαρση στην Ινδία έφερε το ζήτημα πιο πιεστικά στην επικαιρότητα, καθώς η ασιατική χώρα θα επιθυμούσε να παράγει εμβόλια εντός συνόρων. Επισημαίνεται βέβαια ότι οι Ινδοί ιθύνοντες δεν επιθυμούν να συμβεί το ίδιο και εντός συνόρων. Υπέρ της άρσης φέρονται και άλλες χώρες παραγωγής και ανάπτυξης εμβολίων όπως η Κίνα και η Ρωσία, παρότι δεν το έχουν ακόμη πράξει για τα δικά τους εμβόλια.
Υπέρ της άρσης όμως εκφράζονται και αρκετοί ειδικοί, επιστήμονες, νομπελίστες και πολιτικοί πλούσιων χωρών. Αρκετοί επίσης επισημαίνουν ότι η καινοτομία δεν εξαντλείται στις μεγάλες φαρμακευτικές εταιρείες, καθώς προέρχεται και από μικρότερες εταιρείες βιοτεχνολογίας ή ακόμη και startups που αναγκάζονται να αναζητούν –συνήθως μάταια– χρηματοδότηση για να αναπτύξουν φάρμακα και εμβόλια.
Ο γενικός διευθυντής του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, Τέντρος Αντανόμ Γκεμπρεγιεσούς επαίνεσε την αμερικανική πρόταση ως μία «μνημειώδη στιγμή στον αγώνα κατά της Covid-19», αναγνωρίζοντας ότι η άρση των πατεντών θα αμβλύνει την εμβολιαστική ανισότητα. O επικεφαλής του ΠΟΥ έχει κατ’ επανάληψη ζητήσει την άρση των πατεντών προκειμένου να αντιμετωπιστεί η COVID-19. Αντίστοιχες είναι οι εκκλήσεις και άλλων διεθνών οργανισμών όπως η UNESCO.
Ποιοι είναι κατά
Εκτός από τις φαρμακοβιομηχανίες που παράγουν εμβόλια, την αντίθεσή τους στην πρόταση των ΗΠΑ εκφράζουν αρκετές κυβερνήσεις ανά τον κόσμο – πιθανότατα λόγω των εντατικών πιέσεων που ασκεί το φαρμακευτικό λόμπι. Στην προτεινόμενη άρση προστασίας των πνευματικών δικαιωμάτων–που σημειωτέον πρέπει να εγκριθεί από την ολομέλεια του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου– αντιτίθετο στο πρόσφατο παρελθόν τόσο η αμερικανική κυβέρνηση, όσο και η ΕΕ, αλλά και τρίτες χώρες, όπως η Ελβετία και η Ιαπωνία.
«Ποιος θα αναπτύξει εμβόλια την επόμενη φορά;» αναρωτήθηκε στο twitter ο επικεφαλής της Vesper Health.
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή τηρεί προς το παρόν μία μάλλον αμφίθυμη στάση απέναντι στις πατέντες. Παρότι σχεδόν όλα τα υψηλόβαθμα στελέχη αναγνωρίζουν ότι πρέπει να αυξηθεί η παραγωγή εμβολίων και να ενισχυθεί η εξαγωγή τους σε όλες τις χώρες του πλανήτη, επισημαίνουν ότι η άρση των πατεντών δεν θα συνεισφέρει προς αυτή την κατεύθυνση. Ειδικά αν διατηρηθεί το σημερινό status-quo: Αρκετές χώρες παραγωγής εμβολίων όπως οι ΗΠΑ και το Ην. Βασίλειο απαγορεύουν τις εξαγωγές, ενώ το ίδιο συμβαίνει και με τις χώρες που εξάγουν πρώτες ύλες απαραίτητες για την παραγωγή τους.
Προς αυτή την κατεύθυνση, στην πρόσφατη σύνοδο κορυφής της ΕΕ συζητήθηκε η προοπτική δημιουργίας ενός μηχανισμού εκτάκτου ανάγκης, ο οποίος στην πράξη θα υποχρεώνει τις φαρμακοβιομηχανίες να παραχωρούν προσωρινές άδειες παραγωγής των εμβολίων τους σε τρίτους, κατά τη διάρκεια επειγουσών καταστάσεων, όπως προφανώς είναι και η τρέχουσα. Όπως είναι εύλογο, θα προβλέπεται αποζημίωση για την παραχώρηση των πνευματικών δικαιωμάτων.
Αυτό άλλωστε συμβαίνει ήδη εν μέρει. Η AstraZeneca για παράδειγμα έχει ήδη συνάψει συμφωνίες με παραγωγούς εμβολίων στην Ινδία, τη Βραζιλία και άλλες χώρες, ενώ το ίδιο έχει συμβεί με το ρωσικό Ινστιτούτο Γκαμαλέγια που αδειοδότησε εργοστάσια ανά τον κόσμο για την παραγωγή του Sputnik-V.
Τι θα κάνει η Ελλάδα;
Η ελληνική φαρμακοβιομηχανία είναι ιδιαίτερα ενεργή στην παραγωγή φαρμάκων, με εξαγωγική παρουσία σε τουλάχιστον 80 χώρες ανά τον κόσμο. Όπως εξηγούν στο 2045.gr παράγοντες του κλάδου, είναι εντελώς διαφορετικής τάξης και δυσκολίας η παραγωγή γενόσημων φαρμάκων και εμβολίων. Στη χώρα μας άλλωστε δεν υπάρχει εργοστάσιο παραγωγής εμβολίων. Ακόμη όμως κι αν αίρονταν οι πατέντες, θα χρειαζόταν επένδυση της τάξης των 20-30 εκατ. ευρώ και βέβαια η πρόσληψη εξειδικευμένου ανθρώπινου δυναμικού, προκειμένου η χώρα να μπει στον διεθνή χάρτη της παραγωγής μετά από 15-18 μήνες. Σύμφωνα με πληροφορίες μας, εγχώριες φαρμακοβιομηχανίες που εξέφρασαν σε διερευνητικό επίπεδο το ενδιαφέρον τους για την παραγωγή εμβολίων (τόσο του Sputnik-V όσο και του σκευάσματος της moderna), δεν έλαβαν σαφείς απαντήσεις από τους αρμόδιους των αντίστοιχων εταιρειών και οργανισμών.
Πόσο θα βοηθήσει;
Η άρση των πατεντών, όπως είναι λογικό, θα επιτρέψει την αύξηση της παραγωγής εμβολίων. Όχι όμως σε βραχυπρόθεσμο ορίζοντα, καθώς η παραγωγή των εμβολίων (ειδικά κατά της covid) είναι μία εξαιρετική σύνθετη και απαιτητική διαδικασία που απαιτεί μεγάλες επενδύσεις, εξειδικευμένο και εκπαιδευμένο προσωπικό, αυστηρότατα πρωτόκολλα ασφαλείας. Σημαντική παράμετρος είναι και η έλλειψη πρώτων υλών η οποία αποτελεί το βασικότερο ίσως εμπόδιο στην αύξηση της παραγωγής.
Εξάλλου, η άρση των πατεντών είναι πιθανό να διαφοροποιήσει την εστίαση από τα πραγματικά προβλήματα της εμβολιαστικής αλυσίδας, που είναι η παραγωγή και η διανομή των εμβολίων. Θα ήταν φρόνιμο, ισχυρίζονται πολλοί, οι πλούσιες χώρες να μοιραστούν δόσεις με τις φτωχότερες, αντί απλώς να μοιραστούν τη «συνταγή». «Η κατάργηση της προστασίας των πνευματικών δικαιωμάτων δεν είναι πανάκεια» δήλωσε ο Στιβ Μπέιτς, διευθύνων σύμβουλος της βρετανικής Bioindustry Association. «Η παράδοση στις κυβερνήσεις των χωρών ενός βιβλίου συνταγών χωρίς τα συστατικά, τις συμφωνίες, την υποδομή και το πολυπληθές εργατικό δυναμικό με τις υψηλές δεξιότητες που απαιτούνται για τη χορήγηση ασφαλών και αποτελεσματικών εμβολίων, δεν πρόκειται να προσφέρει γρήγορα βοήθεια σε όλους όσους το χρειάζονται», προειδοποίησε.
Από την άλλη, δεν μπορούμε να αγνοήσουμε ότι οι χώρες που ζητούν την παραίτηση των φαρμακοβιομηχανιών από τα πνευματικά τους δικαιώματα, αντιμετωπίζουν σοβαρότατα προβλήματα από την τρέχουσα πανδημία, και απλώς ζητούν την ευκαιρία να παραγάγουν εμβόλια χωρίς τον φόβο των ποινικών διώξεων από τους κατόχους τους. Όπως τονίζει και ο Τζον Νκενασόνγκ, διευθυντής του Κέντρου Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων της Αφρικής: «Πρέπει να είναι στη σωστή πλευρά όταν γράφεται η ιστορία της πανδημίας».
