Κάθε meme που υπάρχει στο Web και κάθε φωτογραφία που υπάρχει σήμερα στο smartphone μας προέρχεται από τη Λένα, την Εύα της ψηφιακής φωτογραφίας, μια εικόνα-σύμβολο των έμφυλων διακρίσεων.
Οι φωνές που ζητούν τη συμμετοχή περισσότερων γυναικών (και) στην τεχνολογία, ολοένα και δυναμώνουν. Το ίδιο και οι φωνές που ζητούν να σταματήσει η αντιμετώπιση της γυναίκας με τρόπο που την υποβιβάζει σε κάτι άλλο από ένα ον που αξίζει σεβασμό, σε κάτι λιγότερο από τον άνδρα. Με αφορμή την Ημέρα της Γυναίκας, σε μια εποχή που η ανοχή απέναντι στη βία και τις διακρίσεις κάθε είδους μειώνεται, επιστρέφουμε στην εποχή που διαπράχθηκε το «προπατορικό αμάρτημα της τεχνολογίας» και κοιτάμε με μια νέα ματιά μια φωτογραφία που εκτός από κομμάτι της ιστορίας της τεχνολογίας έγινε και σύμβολο. Αυτή είναι η ιστορία της Λένα, και οι πολύ ενδιαφέρουσες προεκτάσεις της.
Η Lena Söderberg, μια Σουηδή καλλονή που είχε βρεθεί στη Νέα Υόρκη στις αρχές της δεκαετίας του ’70, είχε δεχτεί την πρόταση να κάνει μια φωτογράφηση για το Playboy. Δεν είχε ξανακάνει modelling. Δεν το θεώρησε μεμπτό. Δεν ήξερε καν τι σήμαινε μια φωτογράφηση για το Playboy. Είχε ανάγκη τα χρήματα και πληρώθηκε για τη φωτογράφηση. Ήταν υπερήφανη για το αποτέλεσμα. Και γιατί όχι, άλλωστε, έδειχνε πραγματικά εντυπωσιακή. Ήταν 21 ετών.
Η Λένα επιλέχθηκε για την κεντρική αφίσα του Playboy Νοεμβρίου 1972, τη μεγάλη φωτογραφία που ξεδίπλωνε σε τρία μέρη μέσα από το περιοδικό. Την αφίσα που θα στόλιζε αμέτρητους τοίχους σε συνεργεία, εργαστήρια, εφηβικά δωμάτια. Φαίνεται πως η Μις Νοέμβριος 1972 έγινε η αγαπημένη πολλών. Έξι μήνες μετά, κάποιοι από αυτούς, μηχανικοί στο Εργαστήριο Επεξεργασίας Σήματος και Εικόνας του Πανεπιστημίου της Νότιας Καλιφόρνια αποφάσισαν να χρησιμοποιήσουν την φωτογραφία της Λένα γιατί πληρούσε τις κατάλληλες προϋποθέσεις που αναζητούσαν (ικανή αντίθεση, φωτοσκίαση και υφές, χρώματα, λεπτομέρεια στα φτερά, το ανθρώπινο πρόσωπο ως αναγνωρίσιμο μοτίβο) για να δοκιμάσουν την αποτελεσματικότητα του αλγόριθμου συμπίεσης εικόνας πάνω στον οποίο εργάζονταν. Η ομάδα των ερευνητών ήταν αυτή που θα ανέπτυσσε λίγο αργότερα το πρότυπο εικόνας JPEG, αυτό που κυριαρχεί μέχρι και σήμερα στα ψηφιακά μας κλικ, αυτό που θα εμφανιστεί στην οθόνη μας αν αναζητήσουμε το όνομα της Λένα στο Google.
Η φωτογραφία της Λένα σαρώθηκε και ψηφιοποιήθηκε, και καθώς εξυπηρετούσε ιδανικά τους σκοπούς της δοκιμής, αντιγράφηκε και πέρασε από εργαστήριο σε εργαστήριο στον τότε κύκλο των προγραμματιστών λογισμικού επεξεργασίας εικόνων, συμπεριλήφθηκε σε ακαδημαϊκές έρευνες και τεχνικά άρθρα, εμφανίστηκε σε οθόνες προβολής συνεδρίων – ξανά και ξανά επί πολλά έτη (περιπτώσεις έχουν αναφερθεί και μέσα στην δεκαετία του 2010). Για λόγους που δεν έχουν να κάνουν με σεμνοτυφία ή λογοκρισία (ο σαρωτής εικόνας είχε τη δυνατότητα να χωρέσει εικόνες μεγέθους 512×512 pixels), χρησιμοποιήθηκε μια «κροπαρισμένη» έκδοσή της, που δεν αποκάλυπτε το γυμνό σώμα από τους ώμους και κάτω. Όμως, όλοι όσοι έβλεπαν αυτή τη φωτογραφία γελούσαν συνωμοτικά: Ήξεραν τι ακολουθούσε στο κομμάτι που είχε αποκοπεί.
Η φωτογραφία σύντομα έγινε το πρότυπο για τη δοκιμή προγραμμάτων επεξεργασίας εικόνας. Τρύπωσε στα πανεπιστήμια και στις σχολές επιστήμης των υπολογιστών. Καθώς δεν είχαν όλες οι σχολές ή τα εργαστήρια έναν σαρωτή, τα ήδη υπάρχοντα αντίγραφα εικόνων σε ψηφιακή μορφή που είχαν χρησιμοποιηθεί αρχικά (η Λένα, χρωματιστές πιπεριές και ένας μανδρίλλος πίθηκος, ανάμεσα σε άλλα θέματα), έγιναν τα στάνταρ παντού. Αποτέλεσε μια από τις πρώτες εικόνες που «ανέβηκαν» στο ARPANET, τον πρόδρομο του Web.
Δεν μιλάμε εδώ για μια περίπτωση διαφυγόντων κερδών, για ένα άλλο πορτρέτο του Τσε Γκεβάρα που δεν απέφερε τα δέοντα στους κατόχους των πνευματικών δικαιωμάτων. Μιλάμε για κάτι πολύ διαφορετικό, που αργότερα έγινε γνωστό ως «το προπατορικό αμάρτημα της τεχνολογίας».
Πονηρά γέλια ξεσπούσαν κάθε φορά που εμφανιζόταν η Λένα στις οθόνες, στα εργαστήρια και στα αμφιθέατρα. Ακόμη και η προτροπή «μην ψάξετε την αυθεντική φωτογραφία στο Internet» ήταν μέρος του αστείου, δημιουργώντας ένα είδος Streisand effect. Σε δευτερόλεπτα, ακόμη κι όσοι δεν γνώριζαν τη Λένα, είχαν μπροστά τους τις εξαιρετικές αναλογίες της. Μέχρι που στις σχολές και τα εργαστήρια υπολογιστών άρχισαν να εμφανίζονται οι πρώτες γυναίκες. Τα γέλια έγιναν αμηχανία για τις νεαρές γυναίκες, που είχαν ήδη αρκετούς λόγους για να αισθάνονται άβολα ανάμεσα στους άντρες συναδέλφους τους. Και κάπως έτσι φτάσαμε στο σήμερα, μια εποχή αφύπνισης σε πολλά μέτωπα, που συγχωρεί πολύ πιο δύσκολα το οποιοδήποτε στραβοπάτημα πολιτικής ορθότητας.
Βλέποντας πίσω από τα πίξελ
Τι είναι στην πραγματικότητα αυτό που ενοχλεί στην εικόνα της Λένα; Είναι οι προεκτάσεις που έχει στο πώς αντιμετωπίζονται οι γυναίκες στην τεχνολογία, την επιστήμη και κάθε ανδροκρατούμενο κλάδο. Οι γυναίκες δεν ενθαρρύνονται να ακολουθήσουν θετικές κατευθύνσεις, και πολύ συχνά αποθαρρύνονται από τις προκαταλήψεις που τις θέλουν λιγότερο ικανές σε σχέση με τους άνδρες. Είναι τόσο έντονη η ύπαρξη αυτών των προκαταλήψεων, που πολλές γυναίκες αναπτύσσουν το «σύνδρομο του απατεώνα» και καταλήγουν να υποτιμούν τον εαυτό τους. Άλλες απλά αισθάνονται αποξένωση, ότι το περιβάλλον της τεχνολογίας είναι φτιαγμένο από άντρες για άντρες, ότι δεν ανήκουν εκεί (χαρακτηριστικό παράδειγμα μια παλιά έρευνα που είχε δείξει πως ανάμεσα σε ένα εργαστήριο με αφίσες του Σταρ Τρεκ και κουτάκια αναψυκτικών και ένα εργαστήριο με φωτογραφίες από τη φύση και κούπες καφέ, οι γυναίκες έδειξαν λιγότερο ενδιαφέρον για την επιστήμη των υπολογιστών στην πρώτη περίπτωση).
Η συγγραφέας Emily Chang θεωρεί ότι η εικόνα της Λένα είναι σύμβολο ακριβώς αυτής της αντιμετώπισης που τυγχάνουν οι γυναίκες στην τεχνολογία και τις επιστήμες, αναγάγοντας το ζήτημα σε κάτι που ξεπερνά την απεικόνιση του γυναικείου σώματος.
Θα πίστευε κανείς ότι σε ένα μέλλον όπου θα κυριαρχούν οι αλγόριθμοι και η τεχνητή νοημοσύνη, τα πράγματα θα ήταν πιο δίκαια. Αλλά ξεχνάμε κάτι πολύ βασικό: ότι η τεχνητή νοημοσύνη είναι μια νοημοσύνη που χτίζεται μαθαίνοντας από τα δεδομένα που της τροφοδοτούμε. Είναι ένα δημιούργημα «κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση» του ανθρώπινου λογισμού. Γι’ αυτό και η κατάσταση μπορεί να γίνει πολύ χειρότερη αν δεν προσέξουμε. Ο αλγόριθμος που χρησιμοποιούσε η Amazon για την επιλογή βιογραφικών σημειωμάτων απέρριπτε εξαρχής της γυναίκες, επειδή είχε ως δεδομένο πως μέχρι τότε προσλαμβάνονταν από την εταιρεία κατά πλειοψηφία άνδρες.
“Στην Ελλάδα του 2020 οι γυναίκες αποτελούν μόλις 0,6% στον κλάδο των ΤΠΕ, ενώ το ποσοστό των αποφοίτων STEM φτάνει το 14,5%”
Σαν γυναίκα που για αρκετά χρόνια βρισκόταν σε έναν ανδροκρατούμενο χώρο, μπορώ να επιβεβαιώσω όλα τα παραπάνω. Για πολύ καιρό νόμιζα πως δεν είχα βιώσει διακρίσεις και προσβολές στην επαγγελματική μου πορεία, και πως ήμουν ίση απέναντι σε ίσους άνδρες συναδέλφους. Υπήρξα όντως τυχερή σε σχέση με άλλες γυναίκες. Όμως εκ των υστέρων διαπίστωσα πως για πολύ καιρό προσπαθούσα να απωθήσω κάθε τέτοια σκέψη και κατέβαλα μεγαλύτερη προσπάθεια σε πολλά μέτωπα, ενώ είχα αποδεχτεί και η ίδια έμφυλα στερεότυπα.
Μια γυναίκα αισθάνεται πως πρέπει να αποδείξει τις ικανότητές της και προσπαθεί δύο φορές πιο σκληρά. Παλεύει να δείξει πως δεν είναι γενετικά προγραμματισμένη να έχει λιγότερο ταλέντο. Βλέπει τους άντρες συναδέλφους της να της εξηγούν πράγματα σαν να αντιλαμβάνεται τα πράγματα διαφορετικά. Όταν μπήκα στον χώρο του τεχνολογικού τύπου, οι γυναίκες συντάκτριες ήμασταν μετρημένες στα δάχτυλα. Σήμερα, παρά τις όποιες προσδοκίες για πρόοδο, είμαστε ακόμη λιγότερες (αν και συντρέχουν κι άλλοι λόγοι που ξεφεύγουν από το σκοπό αυτού του άρθρου). Το γεγονός ότι τελικά ανέλαβα μια ηγετική θέση ανάμεσα σε μια ομάδα ανδρών υποψηφίων, το οφείλω στην πρόταση μιας άλλης γυναίκας. Όμως, πολλές γυναίκες σε ένα ανδροκρατούμενο περιβάλλον συχνά γίνονται εξίσου σκληρές απέναντι στις ομόφυλές τους, υιοθετώντας τελικά συμπεριφορές με τις οποίες γαλουχήθηκαν.
Παρότι αποτελούν το 52% του πληθυσμού στην Ευρώπη, μόλις 15% εξασκούν επάγγελμα σχετικό με τις Τεχνολογίες Πληροφορικής και Επικοινωνιών. Μόλις 1 είναι γυναίκα ανάμεσα σε 6 άτομα με τεχνική κατάρτιση και 1 στους 3 απόφοιτους σχολών STEM είναι γυναίκα. Στην Ελλάδα του 2020 οι γυναίκες αποτελούν μόλις 0,6% στον κλάδο των ΤΠΕ, ενώ το ποσοστό των αποφοίτων STEM φτάνει το 14,5%. Μόλις 1 ανάμεσα στις 7 ελληνικές startups που χρηματοδοτούνται έχει μια γυναίκα ανάμεσα στα ιδρυτικά στελέχη. Σε παγκόσμιο επίπεδο, οι γυναίκες founders έχουν μικρότερη πρόσβαση σε χρηματοδότηση σε σχέση με τους άνδρες. Οι συνέπειες της πανδημίας φαίνεται πως υπήρξαν επίσης πιο βαριές, καθώς το 2020 σημειώθηκε μείωση 27% της χρηματοδότησης σε startups με γυναίκες ιδρύτριες. Μόλις 10 στις 120 εταιρείες που έφτασαν σε unicorn status (αποτίμηση 1 δισ. δολαρίων) το 2020 είχαν γυναίκες στην ιδρυτική τους ομάδα, σημειώνοντας επίσης πτώση σε σχέση με την προηγούμενη χρονιά.
Η Μάγκυ Κοντού είναι Lead Product & UI/UX Designer και συνιδρύτρια της startup SimpleApps – δύο στα δύο δηλαδή (σπουδές και εργασία) σε έναν κόσμο όπου ακόμα και σήμερα οι γυναίκες είναι μειοψηφία. Όταν τη ρώτησα αν έχει βιώσει διακρίσεις στις σπουδές ή στην επαγγελματική της πορεία, η απάντησή της ήταν παρόμοια με αυτήν που έδινα εγώ για χρόνια, χωρίς να μπορεί να αναφέρει κάποιο συγκεκριμένο παράδειγμα που να την έκανε να θυμώσει ή να αισθανθεί άβολα. Είναι μια κοπέλα που έχει αποδείξει τις ικανότητές της και νιώθει πως δεν απειλείται από κανέναν άνδρα. Ωστόσο, αργότερα στην κουβέντα μας μου ανέφερε πως συνηθίζει να αυτοσαρκάζεται «για να σπάσει τον πάγο» όταν χρειάζεται να κάνει μια επαγγελματική παρουσίαση, για να διαλύσει αμφιβολίες που μπορεί να έχουν οι πιθανοί συνεργάτες της για τις ικανότητές της.
Αυτό που στην ουσία κάνει η Μάγκυ είναι να περνάει στην επίθεση για να μη χρειαστεί να αμυνθεί, όπως μου είπε. Και κάπου εκεί άρχισε να φαίνεται πως ακόμη κι αν δεν το κατονομάζει, αισθάνεται και η ίδια πως πρέπει να συμπεριφέρεται κάπως διαφορετικά εξαιτίας του φύλου της. Ίσως και γι’ αυτό να είναι τόσο δραστήρια στο κομμάτι της γυναικείας ενδυνάμωσης και να υποστηρίζει θερμά τη συμμετοχή περισσότερων γυναικών στην τεχνολογία, ως βασικό στέλεχος ομάδων όπως η Google Developers Group Athens και πρέσβειρα του Women TechMakers στην Ελλάδα.
Ασφαλώς όμως και δεν έχει νόημα να επιδοθούμε σε ένα κυνήγι μαγισσών (σωστότερα: μάγων) όπου φταίνε οι άνδρες. Κι αυτοί έχουν μεγαλώσει με κάποια στερεότυπα που είχαν υιοθετηθεί από άνδρες και γυναίκες εξίσου επί πολλές γενιές. Είναι όμως καιρός να καταργηθούν τα καλούπια, να αλλάξουν τα πρότυπα, να μπορεί κάθε γυναίκα να αισθανθεί πως ανήκει στις επιστήμες, και να αποσυρθεί η Λένα.
Στο διαμέρισμά της Λένα στη Σουηδία, ένα ξύλινο ρολόι δείχνει την ώρα και κάτω από τους δείκτες υπάρχει η αφιέρωση «Στην Πρώτη Κυρία του Ίντερνετ». Είναι ένα τιμητικό δώρο που της παρέδωσε η Κοινότητα για την Επιστήμη και την Τεχνολογία της Εικόνας, αναγνωρίζοντας τον ρόλο που έπαιξε στη διαμόρφωση της τεχνολογίας απεικόνισης, έστω και χωρίς να το γνωρίζει. Αντίστοιχη εκούσια συμβολή έχουν κι άλλες γυναίκες στην ιστορία της τεχνολογίας, όπως η Suzanne Vega με τη φωνή της στη δημιουργία του φορμά MP3 και η Susan Bennett, η φωνή της Siri.
Ξαναγράφοντας την ιστορία της Λένα
«Αποσύρθηκα από το μόντελινγκ πολύ καιρό πριν. Είναι καιρός να αποσυρθώ κι από την τεχνολογία» λέει η Λένα, 69 ετών σήμερα, κρατώντας μια κορνίζα του διάσημου πορτρέτου της στα χέρια. Ξέρει ότι όταν αυτή η φωτογραφία τραβήχτηκε, δεν ένιωθε ότι κάνει κάτι λάθος. Ούτε ότι όταν την επέλεξαν οι μηχανικοί υπολογιστών στο πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια είχαν σκοπό να προσβάλουν και να υποτιμήσουν τις γυναίκες. Όμως καταλαβαίνει πολύ καλά ότι οι καιροί αλλάζουν. Και ζητά να πάψει η εικόνα και το όνομά της να είναι ταυτόσημα με μια νοοτροπία που θα στεκόταν εμπόδιο στην πρόοδο των γυναικών στις επιστήμες. Αν κάτι έχουμε μάθει πολύ καλά στην εποχή του Internet είναι πως το Διαδίκτυο δεν ξεχνά. Η εικόνα της Λένα δεν θα πάψει να υπάρχει εκεί έξω (αν και έχουν μειωθεί οι εμφανίσεις της αρκετά τα τελευταία χρόνια). Μπορεί όμως να γίνει σύμβολο μιας διαφορετικής ιδέας: Της γυναίκας που δεν φοβάται να αντιμετωπίζει τον εαυτό της ως ισότιμο με τους άνδρες, της γυναίκας που δεν φοβάται να διεκδικήσει ένα πιο δίκαιο μέλλον.
Παρακολουθήστε το 26 λεπτών ντοκιμαντέρ Losing Lena που δημιουργήθηκε για λογαριασμό των οργανώσεων Code Like a Girl και Creatable που υποστηρίζουν τη μεγαλύτερη συμμετοχή γυναικών στους τομείς STEM, και διαβάστε περισσότερες λεπτομέρειες στον αντίστοιχο ιστότοπο. Οι φωνές για να σταματήσει να χρησιμοποιείται η εικόνα της Λένα ακούγονται εδώ και πολλά χρόνια. Το ντοκιμαντέρ προβλήθηκε για πρώτη φορά τον Νοέμβριο του 2019. Γιατί εν έτει 2021 υπάρχει ακόμη η ανάγκη να μιλάμε για τη Λένα για λόγους που δεν έχουν να κάνουν μόνο με την ιστορία της τεχνολογίας; Γιατί πολλοί ακόμη δεν γνωρίζουμε την ιστορία της, και ήρθε η ώρα να τη μάθουμε.
Στην ιστορική βάση δεδομένων του Πανεπιστημίου της Νότιας Καλιφόρνια με τα δείγματα φωτογραφιών του εργαστηρίου Επεξεργασίας Σήματος και Εικόνας μπορεί κανείς να βρει τις χρωματιστές πιπεριές και τον μανδρίλλο. Η εικόνα της Λένας, μαζί με μερικές ακόμη, έχει αφαιρεθεί, με τη σημείωση: «Αν και αυτές οι εικόνες έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην ιστορία της επεξεργασίας εικόνας, δεν αντιπροσωπεύουν πια τα καλύτερα παραδείγματα για τη μελλοντική έρευνα». Δεν είναι μόνο επειδή η των 250.000 πίξελ σκαναρισμένη εικόνα της Λένα είναι 48 φορές πιο μικρή από αυτήν που μπορεί να τραβήξει ένα μέσο σύγχρονο smartphone. Ευτυχώς.
