Πώς θα σας φαινόταν η ιδέα τα ρομπότ να αποκτούσαν νομική προσωπικότητα; Όχι, ή μήπως καλύτερα ναι;
Να δώσουμε νομική προσωπικότητα στα ρομπότ; Ή, πιο συγκεκριμένα, στο software; Το ερώτημα αυτό απασχολεί εδώ και χρόνια τη νομική επιστήμη, ή έστω το κομμάτι της που ασχολείται με τη ρύθμιση της τεχνολογίας. Σκέφτηκα να το ξανανοίξω, αφούν πριν μερικούς μήνες ολοκληρώθηκε στις Βρυξέλλες η διαβούλευση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την Τεχνητή Νοημοσύνη (Artificial Intelligence – AI).
Προφανώς αυτό δεν αποτελεί θέμα που μπορεί να εξαντληθεί στο στενό πλαίσιο αυτού εδώ του κειμένου, επομένως μόνο κάποιες σκέψεις θα καταγράψω εδώ συνοπτικά, με την ελπίδα να δοθεί η ευκαιρία στο μέλλον να γίνω πιο αναλυτικός.
Αρχικά, τι σημαίνει να δώσουμε νομική προσωπικότητα στα ρομπότ; (Ας χρησιμοποιήσω εδώ αυτόν τον όρο αντί για τον, σωστότερο, «λογισμικό» για λόγους καλύτερης κατανόησης του κειμένου.) Όπως καλύτερα από όλους μέχρι σήμερα αφηγήθηκε ο Harari, η ανθρωπότητα προόδευσε επειδή πίστεψε σε μύθους, επειδή έμαθε να «θεωρεί» πράγματα.
Ένας από τους πιο σημαντικούς της μύθους είναι ότι οι επιχειρήσεις (και τα σωματεία και τα ιδρύματα, αλλά εδώ δεν κάνουμε νομική ανάλυση) έχουν νομική προσωπικότητα. Ότι δηλαδή «υπάρχουν» στον πραγματικό κόσμο. Θα περίμενε κανείς ότι στον πραγματικό κόσμο «υπάρχουν» μόνο οι άνθρωποι, τα ζώα και η φύση και από αυτούς μόνο ο άνθρωπος μπορεί να συναλλαχθεί. Αντιθέτως, καταφέραμε κάθε άνθρωπος πάνω στον πλανήτη να θεωρεί ότι «υπάρχουν» και οι επιχειρήσεις και ότι και εκείνες μπορούν να συναλλαχθούν περίπου όπως ο άνθρωπος.
Από κει και πέρα, δηλαδή από το 1850 και μετά, τα υπόλοιπα ανήκουν στην ιστορία, η οποία φυσικά γράφεται μέχρι σήμερα στα ταμπλό των διεθνών χρηματιστηρίων και στα παγκόσμια οικονομικά κέντρα.
Στην περίπτωση των ρομπότ η ερώτηση είναι, μήπως να δώσουμε και σε αυτά νομική προσωπικότητα; Δίπλα δηλαδή στον άνθρωπο και τις επιχειρήσεις να μπορούν και αυτά να συναλλαχθούν; Μαζί δηλαδή με τα φυσικά και νομικά πρόσωπα να έχουμε και ένα ψηφιακό πρόσωπο;
Απάντηση ήδη ξεκαθαρίζω ότι δεν υπάρχει ούτε μπορεί να υπάρξει ποτέ. Πρώτα-πρώτα ουδέποτε θα συμφωνήσουμε από την ηθική πλευρά του πράγματος: Ακόμα και σήμερα, διακόσια περίπου χρόνια από την αναγνώριση της εταιρείας ως νομικό πρόσωπο, πολλοί υποστηρίζουν ότι αυτή αποτελεί ένα ανήθικο (καπιταλιστικό) τέχνασμα. Ότι δηλαδή είναι ανήθικο η ευθύνη για τις πράξεις της να εξαντλείται στο κεφάλαιό της – ή αλλιώς, να ευθύνεται μόνο με λεφτά.
Ούτε και από τη φιλοσοφική πλευρά του πράγματος θα συμφωνήσουμε ποτέ. Θεωρητικά νομική προσωπικότητα προσφέρεται σε κάτι που αποφασίζει αυτόνομα και επομένως μπορεί να λογοδοτήσει. Αν με ρωτήσετε πως θεωρούνται αυτόνομες οι εταιρείες θα σας παραπέμψω παραπάνω, στην ηθική ανάλυση. Σε κάθε περίπτωση όμως η φιλοσοφία του δικαίου ποτέ δεν θα είναι σε θέση να πει ότι τα ρομπότ αποφασίζουν αυτόνομα και ότι μπορούν να λογοδοτήσουν. Όσο και αν εξελιχτεί η τεχνητή νοημοσύνη, όσο και αν κώδικας πλέον μπορεί να δημιουργήσει κώδικα, όσο και αν ρομπότ ήδη γίνονται εφευρέτες ή ποιητές, και πάλι κανένας νομικός στα σωστά του δεν θα υπογράψει ότι όλα αυτά λειτουργούν και αποφασίζουν αυτόνομα.
“Κανένας νομικός στα σωστά του δεν θα υπογράψει ότι τα robots λειτουργούν και αποφασίζουν αυτόνομα”
Ούτε άλλωστε η οικονομική ανάλυση θα μας βοηθήσει. Ενώ ο Bill Gates και άλλοι πολλοί έχουν επισημάνει τους κινδύνους της τεχνητής νοημοσύνης μεταξύ άλλων και για την αγορά εργασίας (στην ουσία, ρομπότ θα αντικαταστήσουν τους εργάτες) και πάλι πολλοί θα απαντούσαν ότι το σωστό είναι να τα φορολογήσουμε και όχι να τα απαγορεύσουμε.
Τέλος, κανείς δεν μπορεί να πει ότι οι μέχρι τώρα λύσεις είναι ικανοποιητικές. Το μόνο που κάνουμε οι νομικοί για την ώρα είναι να αντιμετωπίζουμε κάθε ένα πρόβλημα μεμονωμένα και καθώς έρχεται: Για παράδειγμα, πέφτουν drones στο κεφάλι ανθρώπων ή παρενοχλούν αεροπλάνα; Η νομική απάντηση είναι ειδική νομοθεσία αποκλειστικά για τα drones. Ή, θα έχουμε ίσως πρόβλημα με τα self-driving αυτοκίνητα; Η νομική απάντηση θα είναι, πιθανότατα, ειδικοί κανόνες γι αυτά. Ή, ζητά δίπλωμα ευρεσιτεχνίας ένα ρομπότ;
Ειδική απόφαση δικαστηρίου αποφασίζει σχετικά. Με άλλα λόγια λείπει μια, γενναία, συνολική αντιμετώπιση του πράγματος και οι όποιες νομικές λύσεις λειτουργούν κάθε φορά πυροσβεστικά. Η Ευρώπη, όπως είναι γνωστό, είναι το παγκόσμιο εργαστήριο των κανόνων.
Στο σημερινό παγκόσμιο τρίπολο οι ρόλοι είναι ήδη μοιρασμένοι: Οι ΗΠΑ την στρατιωτική κυριαρχία, η Κίνα την οικονομική και η Ευρώπη τους κανόνες. Επομένως, δουλειά μας είναι να βγάζουμε τους κανόνες για όλους τους υπόλοιπους, κάτι που άλλωστε τελικά ταιριάζει στην ιστορία μας αλλά και στις σύγχρονες οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες μας. Στον ρόλο μας έχουμε ανταποκριθεί για την ώρα, κυρίως με τον Γενικό Κανονισμό για τα Προσωπικά Δεδομένα (GDPR), που αποτελεί την παγκόσμια πλέον απάντηση στην τεχνολογία, αλλά πλέον και με άλλες προσπάθειες στην κυβερνοασφάλεια ή στον τομέα που εδώ συζητάμε, την τεχνητή νοημοσύνη. Σε αυτό το πλαίσιο η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ξεκίνησε με White Paper, συνέχισε με διαβούλευση, και τώρα αναμένεται μια πρώτη έκδοση των κανόνων.
Ομολογουμένως στο παραπάνω White Paper η ερώτηση αν θα πρέπει να δώσουμε νομική προσωπικότητα στα ρομπότ έχει εξαλειφθεί – παρότι το Κοινοβούλιο είχε ζητήσει ρητά
από την Επιτροπή να την εξετάσει. Για την ώρα επικρατούν στις Βρυξέλλες οι αρνητές μιας τέτοιας εξέλιξης, νομικοί, φιλόσοφοι και μηχανικοί που είναι εξαιρετικά επιφυλακτικοί ως προς τις πιθανές επιπτώσεις μιας τέτοιας απόφασης.
Πιθανώς να έχουν δίκιο, είναι πράγματι αλήθεια ότι κανείς δεν μπορεί να κάνει ασφαλή πρόβλεψη τι θα συμβεί αν η ανθρωπότητα αναγνωρίζει νομική προσωπικότητα στα
ρομπότ: Θα τα χρησιμοποιήσουν μόνο εταιρείες, ως ένα ακόμα εργαλείο οικονομικής εκμετάλλευσης; Ιδιώτες, που θα βελτιώσουν τη ζωή τους; Θα τους δώσουμε δικαιώματα;
Αν ναι, ποια; Τι θα γίνει με τις ευθύνες από τις πράξεις τους; Τι θα γίνει με την ηθική αντιμετώπισή τους; Θα είναι οι σύγχρονοι σκλάβοι μας; Θα έχουν την μεταχείριση των
ζώων; Ένα σωρό ερωτήσεις, χωρίς καμία οριστική ή καν πιθανή απάντηση – δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι η επιστημονική φαντασία σε φιλμ και χαρτί γοητεύει εκατομμύρια ανθρώπους εξετάζοντας ακριβώς αυτά τα θέματα.
Κατά τη γνώμη μου οφείλουμε να κάνουμε ένα γενναίο βήμα μπροστά και να δώσουμε νομική προσωπικότητα στα ρομπότ. Αυτό αποτελεί το νομικά (συστημικά) συνεπές, το ηθικά σωστό (τα ρομπότ είναι τελικά όσο αυτόνομα όσο και οι εταιρείες), και το οικονομικά πρόσφορο (τόσο φορολογικά όσο και ως δημιουργία νέου πεδίου δραστηριότητας). Θα ανανέωνε άλλωστε και τη φιλοσοφία και τη νομική, που έχουν εκατοντάδες χρόνια να προτείνουν κάτι καινούργιο και συναρπαστικό. Ομολογουμένως θα πρόκειται για βήμα στο κενό, για ένα άλμα πίστης (leap of faith) – όμως, έχοντας ίσως εξαντλήσει όλα τα άλλα περιθώρια μέχρι σήμερα, το βήμα μπροστά νομίζω ότι τελικά είναι για όλους μας μονόδρομος.
