Από τις «πόλεις-μηχανές» στις «πόλεις-σφουγγάρια»

Μπορούμε να μετατρέψουμε τις πόλεις μας σε σφουγγάρια, που θα απορροφούν το βρόχινο νερό, μειώνοντας τον κίνδυνο πλημμυρών; Είναι αυτό το μοντέλο αστικής ανάπτυξης η απάντηση στα έντονα καιρικά φαινόμενα που φέρνει η κλιματική αλλαγή;

Οι πρώτες βροχές που έπεσαν στην Αθήνα, αμέσως μετά το καλοκαίρι, δημιούργησαν και τα πρώτα πλημμυρικά φαινόμενα. Μικρής έκτασης γιατί ήταν εξίσου μικρής διάρκειας και η ένταση της βροχόπτωσης. Όμως σε μια πόλη με τόσο έντονο τσιμέντο, που έχει καλυφθεί η ροή (μικρών ή μεγάλων) χειμάρρων προηγούμενων εποχών, είναι αναπόφευκτα τέτοια φαινόμενα. Οι πλημμύρες βέβαια δεν είναι τωρινό και αποκλειστικό προνόμιό μας, τις έχουμε δει να συμβαίνουν αρκετές φορές και σε άλλες μεγαλουπόλεις του κόσμου, ως αποτέλεσμα πολλές φορές του άναρχου αστικού σχεδιασμού.

Την τελευταία δεκαετία μια νέα ιδέα αστικού σχεδιασμού έχει ξεκινήσει να κερδίζει σταδιακά έδαφος. Η “πόλη-σφουγγάρι” (sponge city) που ξεκίνησε αρχικά από την Κίνα και εξαπλώνεται-δοκιμάζεται και σε άλλες χώρες του κόσμου δίνει μια άλλη κατεύθυνση διαχείρισης του νερού της βροχής, προσφέροντας παράλληλα επιπλέον οφέλη.

Οι πόλεις-μηχανές

Για πάρα πολλές δεκαετίες, αν όχι αιώνες, η εστίαση της αστικής ανάπτυξης σε περιοχές που σήμερα συναντάμε πολλές μεγαλουπόλεις, ήταν στη δημιουργία «πόλεων-μηχανών». Πόλεων δηλαδή που θα μπορούσαν να αναπτυχθούν με ταχύτητα και θα απαντούσαν σε ζητήματα, όπως η στέγαση, η βιομηχανία και η οικονομία συνολικά. Πόλεις που χτίζονταν πάνω σε παλαιότερες, πλημμυρικές πεδιάδες, που περιόριζαν τη φυσική κοίτη ποταμών και χειμάρρων μπαίνοντας έτσι στον ιστορικό κύκλο του νερού. Ο χώρος που κάλυπτε κάποτε μικρή ή μεγάλη βλάστηση ή το χώμα καλύφθηκε από σκυρόδερμα και άσφαλτο με αποτέλεσμα το νερό της βροχής να μην έχει διέξοδο. Να μην μπορεί να απορροφηθεί, να καταστρέφεται ο φυσικός του κύκλος, λόγω της στεγανοποίησης των επιφανειών. Σ’ αυτές τις πόλεις το βρόχινο νερό αποστραγγίζεται, όπως όλοι ξέρουμε, από συμβατικά συστήματα αποχέτευσης.

Στην πλειονότητα των περιπτώσεων το δίκτυο αποχέτευσης είναι αποτελεσματικό για την αποστράγγιση των υδάτων, όμως στις περιπτώσεις των έντονων βροχοπτώσεων, που γίνονται όλο και συχνότερες και όλο και εντονότερες τα τελευταία χρόνια, δύσκολα καταφέρνει να ανταποκριθεί. Η κλιματική κρίση, η υπερθέρμανση του πλανήτη θα φέρνει, όπως συμφωνούν οι επιστήμονες, όλο και πιο έντονες βροχοπτώσεις. Τον αντίκτυπό τους τον διαπιστώσαμε και εμείς πέρυσι με την καταιγίδα Ντάνιελ, η οποία εκτιμάται ότι σε ύψος βροχόπτωσης ήταν η πιο έντονη που έχει δεχθεί η χώρα μας από όταν έχει ξεκινήσει να διατηρείται αρχείο (1930), ενώ εκατομμύρια Ευρωπαίοι (σε Νορβηγία, Γερμανία, Σλοβενία, Ιταλία κ.α.) επηρεάστηκαν από 5 τουλάχιστον μεγάλες καταιγίδες που έπληξαν τη Γηραιά Ήπειρο το 2023.

Σε τέτοια έντονα φαινόμενα ο τωρινός αστικός σχεδιασμός δύσκολα μπορεί να ανταποκριθεί και αρκετές πόλεις στον κόσμο διερευνούν τώρα τρόπους για να αναστρέψουν αυτού του είδους την αστική ανάπτυξη και να μετατραπούν σε πόλεις-σφουγγάρια.

Πόλεις με μια πιο συμβιωτική σχέση με το νερό

Για περισσότερα από 20 χρόνια ο Kongjian Yu, Κοσμήτορας στο κολλέγιο αρχιτεκτονικής του Πανεπιστημίου του Πεκίνου, πρωτοστάτησε στην έρευνα γύρω από τις πόλεις-σφουγγάρια, “εκστρατεύοντας” για την υιοθέτησή τους στην Κίνα, αλλά και σε άλλες τροπικές περιοχές της Νοτιοανατολικής Ασίας. Ισχυριζόταν (και συνεχίζει να το κάνει) ότι η παραδοσιακή προσέγγιση της κατασκευής τεράστιων φραγμών από σκυρόδεμα και της κάλυψης όλων των διαπερατών επιφανειών μιας πόλης είναι καταδικασμένη να αποτύχει. Αντ’ αυτού, οι πόλεις θα πρέπει να υιοθετήσουν λύσεις για τις πλημμύρες με βάση την ίδια τη φύση. Η πρόταση του καθηγητή Yu ήταν να δημιουργηθούν μέσα στον αστικό ιστό περιοχές με πορώδη γη, όπου τα τοπικά φυτά μπορούν να ευδοκιμήσουν με ελάχιστη ή καθόλου συντήρηση. Αν βρέξει, η γη και τα φυτά απορροφούν το νερό και εμποδίζουν μέρος του (ή ακόμα και το σύνολό του) από το να πλημμυρίσει τις κοντινές περιοχές. Οποιαδήποτε περίσσεια νερού που δεν απορροφάται τουλάχιστον θα επιβραδυνθεί από τη βλάστηση, σε αντίθεση με το σκυρόδεμα, το οποίο μπορεί να επιταχύνει επικίνδυνα τη ροή του νερού. Η βασική αρχή δηλαδή είναι ότι οι πόλεις πρέπει να δώσουν στο νερό αρκετό χώρο και χρόνο αποστράγγισης στο έδαφος όπου πέφτει, αντί να το διοχετεύουν στην κατασκευή καναλιών ταχείας ροής. Παράλληλα, οι υποδομές μιας τέτοιας πόλης περιλαμβάνουν και συλλέκτες (τεχνητές λίμνες) του περίσσιου νερού και την επαναχρησιμοποίησή του στην άδρευση ή την παραγωγή ενέργειας.

Οι ιδέες του κ. Yu ήρθαν στο προσκήνιο αμέσως μετά τις καταστροφικές πλημμύρες στο Πεκίνο το 2012 και ένα χρόνο μετά η κυβέρνηση της Κίνας τις υιοθέτησε, δημιουργώντας ένα πρώτο πλάνο για 30 πόλεις. Από τότε και έπειτα, η ιδέα μιας τέτοιας πόλης εξαπλώθηκε σε περισσότερες από 250 πόλεις σε όλο τον κόσμο (πολλά από τα projects αυτά έχει αναλάβει το αρχιτεκτονικό γραφείο Turenscape του Yu Kongjian). Στα παραδείγματα αυτής της μετάβασης αστικού σχεδιασμού πρωτοστατούν πόλεις στην Κίνα, με περισσότερα από 70 τέτοια projects, ανάμεσά τους στο Πεκίνο, τη Σενζέν, τη Σαγκάη και άλλες μεγάλες πόλεις που δημιουργήθηκαν τις τελευταίες δεκαετίες. Η ταχύτητα υιοθέτησης των πόλεων-σφουγγαριών στην Κίνα δεν είναι τυχαία. Σύμφωνα με έκθεση του 2021 της Παγκόσμιας Τράπεζας, το 67% των κατοίκων της χώρας ζουν σε περιοχές επιρρεπείς στις πλημμύρες, ενώ πλημμύρες συμβαίνουν συχνά σε 641 από τις 654 μεγάλες πόλεις της, εξαιτίας σε ένα μεγάλο βαθμό της ταχείας αστικής τους ανάπτυξης. Αντίστοιχα projects συναντάμε στη Τζακάρτα, τη Μπανγκόκ, τη Σιγκαπούρη, το Όκλαντ στην Αυστραλία (που θεωρείται μέχρι στιγμής ως το πιο αποδοτικό τέτοιο σύστημα παγκοσμίως για το κέντρο της πόλης) και πολλές ακόμη. Στην Ευρώπη, η Κοπεγχάγη, που το 2011 χτυπήθηκε από μία βροχή έντασης «1000 ετών» υλοποιεί τη δική της τέτοια μετάβαση.

Όπως έχει σημειώσει κατ’ επανάληψη ο εμπνευστής της ιδέας των πόλεων-σφουγγαριών, κάθε τέτοιο project θα πρέπει να σχεδιάζεται με γνώμονα την εκάστοτε τοποθεσία, λαμβάνοντας υπόψη παράγοντες όπως η τοπογραφία του εδάφους, τα μοτίβα βροχοπτώσεων και τα είδη των φυτών που θα ευδοκιμούσαν, όπως βέβαια καθώς και τις ανάγκες της κοινότητας. Είναι μια λύση που προσαρμόζεται και προϋποθέτει μια ολιστική προσέγγιση. Άλλες ανάγκες έχει μια παραθαλάσσια πόλη, ειδικά όταν βλέπει σε ωκεανό και άλλες μια παραποτάμια.

 Όσο για το κόστος κατασκευής μιας τέτοιας πόλης, το project της Γουχάν που επίσης θεωρείται πρότυπο ανάπτυξης, κόστισε τουλάχιστον 550 εκατομμύρια δολάρια λιγότερο από μια αντίστοιχη λύση που θα βασιζόταν στο τσιμέντο, σύμφωνα με έκθεση του Πανεπιστημίου του Leeds.

Αμφιβολίες για την αποτελεσματικότητα σε έντονες βροχοπτώσεις

Σύμφωνα με τον κ. Yu εάν το 20-30% της γης μιας πόλης δοθεί σε τέτοια projects, η πόλη θα είναι ουσιαστικά ασφαλής από πλημμύρες. Ωστόσο, ορισμένοι ειδικοί αμφισβητούν ότι οι εκτιμήσεις αυτές ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα, σε περιπτώσεις πολύ έντονων βροχοπτώσεων, άνω των 200 χιλιοστών/ημέρα. Μόλις πριν λίγους μήνες, η πόλη της Μεϊζού (το σχετικό project δεν υλοποιήθηκε από το γραφείο του κ. Yu) αντιμετώπισε πολύ έντονες πλημμύρες, μετά από βροχοπτώσεις έντασης 393 χιλιοστών ανά ημέρα (για να έχετε μια καλύτερη εικόνα η καταιγίδα Ντάνιελ είχε υπερδιπλάσια μέγιστα επίπεδα βροχόπτωσης).

Σύμφωνα με αυτούς τους ειδικούς μια πόλη-σφουγγάρι μπορεί να ανταποκριθεί σε μεσαίας ή μεγάλης έντασης βροχόπτωση, αλλά όχι στις πολύ έντονες, που βλέπουμε όλο και πιο συχνά να συμβαίνουν. Θεωρούν ότι η καλύτερη αντιμετώπιση τέτοιων φαινομένων περιλαμβάνει και λύσεις σκληρής μηχανικής, όπως φράγματα και αναχώματα, τα οποία θα βελτιώσουν την ανθεκτικότητα των πόλεων. Από την πλευρά του ο κ. Yu αναγνώρισε τον κίνδυνο πλημμύρας, ως αποτέλεσμα όμως κακού σχεδιασμού ή κατασκευής των απαραίτητων έργων.

Σημαντικά και τα παράπλευρα οφέλη

Εκτός όμως από τη μείωση της έκθεσης στον κίνδυνο μιας πλημμύρας, μια πόλη-σφουγγάρι φέρνει και αρκετά επιπρόσθετα οφέλη στην ίδια την πόλη και τους κατοίκους της. Αναφέραμε ήδη τη δυνατότητα επαναχρησιμοποίησης του βρόχινου νερού, πολύ χρήσιμη, ιδιαίτερα για την αντιμετώπιση και μιας πιθανής λειψυδρίας. Ταυτόχρονα όμως, τα μεγάλα πάρκα που προβλέπονται σε μια πόλη-σφουγγάρι, δροσίζουν τον αέρα και κατά συνέπεια μπορούν να βοηθήσουν στη μείωση των θερμοκρασιών μέσα στον αστικό ιστό. Εξίσου σημαντικό είναι το γεγονός ότι αυτοί οι χώροι προσφέρουν και ένα ευχάριστο περιβάλλον στους κατοίκους. Μελέτες έχουν δείξει ότι σε πόλεις που έχουν υλοποιηθεί τέτοια projects μεγάλης έκτασης έχει βελτιωθεί η ποιότητα του αέρα και η βιοποικιλότητα, σε σχέση με ότι ίσχυε πριν την κατασκευή τους.

Οφέλη σημαντικά, σε μια περίοδο που η κλιματική αλλαγή δείχνει τα δόντια της, που η άνοδος των θερμοκρασιών είναι σταθερή και συνεχής και με τις επιπτώσεις που όλα τα παραπάνω συνεπάγονται. Προφανώς, η μετατροπή μιας πόλης «από μηχανή σε σφουγγάρι» δεν είναι εύκολη διαδικασία, ειδικά όταν έχουμε να κάνουμε με βαριές υποδομές που έχουν σχεδιαστεί και λειτουργούν με τον ένα τρόπο ακόμα και για αιώνες. Ίσως, όπως λένε κάποιοι ειδικοί να είναι απαραίτητος ο συνδυασμός με έργα βαριάς μηχανικής, όμως η «πόλη-σφουγγάρι» μοιάζει ως η πιο αξιόπιστη εναλλακτική που έχουμε για ένα νέο μοντέλο αστικού σχεδιασμού, που όπως δείχνουν οι απειλές που αντιμετωπίζουμε, είναι απαραίτητος.